Xəyalınızda iki insan canlandırın. Bu insanların hər ikisinə də dünya həyatında Allah’ın razılığını qazana biləcəkləri qədər zaman verilib, doğru və yanlış olan hər şey izah edilsin. Bu şəxslər həyatlarının sonuna qədər din əxlaqının qaydalarını yerinə yetirib, görünüşcə müsəlman kimi yaşasınlar. İkisi də hər mövzuda müvəffəqiyyətli, yaxşı bir işə və ailəyə sahib, sevilən və sayılan bir insan olsunlar. Bu iki insanın həyatlarına şahid olanlara, hansının həyatda daha "müvəffəqiyyətli" olduğunu soruşsanız, “ən çalışqan və ən cəld olanı,ya da ən çox səy göstərəni” kimi cavablar ala bilərsiniz. Ancaq diqqət etsəniz "müvəffəqiyyətli" sözünü təyin edən bu cavabların Qurana görə deyil, dünyəvi meyarlara görə verildiyi aydın olar.

Qurana görə nə çox işləmək, nə çox yorulmaq, nə də insanlardan hörmət və sevgi görmək üstünlük üçün səbəb deyil. İnsanları Allah qatında üstün edən xüsusiyyət imanları, Allah rizasını qazanmaq üçün etdikləri saleh əməllər və bütün bu əməlləri edərkən ürəklərindəki niyyətləridir. Allah bu vəziyyəti bizlərə Quranda belə bir nümunə ilə açıqlamışdır:

Onların nə əti, nə də qanı, Allah’a çatmaz. Ona yalnız sizin təqvanız çatar. Sizi doğru yola yönəltdiyinə görə Onu uca tutasınız deyə, bu (heyvanları) sizə beləcə ram etdi. (Sən isə) yaxşılıq edənləri müjdələ! (Həcc surəsi, 37)

Ayədə də bildirildiyi kimi, Allah adına bir heyvan kəsən insanın etdiyini Allah qatında qiymətli edən bu insanın təqvası, yəni Allah qorxusudur. Əgər Allah rizası üçün edilmirsə, bir insanın Allah’ın adını xatırlayaraq kəsdiyi heyvanların ətlərinin, ya da qanlarınınAllah qatında heç bir dəyəri yoxdur. İnsanibadət edərkən bunu saleh bir niyyətlə etməli və Allah’a qarşı səmimi olmalıdır. Bu səbəbdən insana Allah qatında dəyər qazandıran təkcə etdiyi yaxşılıqlar, yerinə yetirdiyi ibadətlər, göstərdiyi rəftarlar, söylədiyi gözəl sözlər deyil. Təbii ki, bunlar hər müsəlmanın həyatı boyu etməli olduğu saleh davranışlardır və hər birinin hesab günündə gözəl bir qarşılığı olacağı ümid edilir. Ancaq əsl önəmli olan insanın bütün bunları edərkən Allah’a qarşı nə qədər səmimi olmasıdır. Əhəmiyyətli olan etdiyi işlərin çoxluğu deyil, insanın ixlasla və səmimi bir ürəklə Allah’a yönəlməsidir.

İxlas "insanın etdiyi işləri, heç bir mənfəət güdmədən, başqa heç nə gözləmədən yalnız Allah əmr etdiyi üçün etməsi"dir. İxlas sahibi insan etdiyi hər işdə, atdığı hər addımda, söylədiyi hər sözdə, ibadətində və ya gündəlik həyatında qəlbən Allah’a yönəlir və Onun razılığını hədəfləyir. Elə bu özü ona güclü iman verir və onu “təqva” sahibi insan edir. Quranda insanların Allah qatındakı əsl üstünlük ölçülərinin də bu olduğu bizlərə belə açıqlanmışdır:

...Şübhəsiz ki, Allah yanında ən hörmətli olanınız Ondan ən çox qorxanınızdır. Həqiqətən, Allah Biləndir, Xəbərdardır. (Hücurat surəsi,13)

Quranın bir çox ayəsində "yalnız Allah’ın razılığı güdülərək" edilən saleh əməlin əhəmiyyətinə diqqət çəkilmişdir. Lakin buna baxmayaraq, insanların bəziləri bu mövzuya laqeyd yanaşırlar. Məsələn,bəzi insanlar 5 vaxt namazlarında qəflət içindədirlər, vaxtlarına, necə qılınmasına diqqət etmirlər. Bir ayədə belə buyurulur:

Vay o namaz qılanlarını halına ki, onlar öz namazlarından qafildirlər. (Maun surəsi, 4-5)

Taberi ayənin belə izah edildikdə,"Namazı tərk edənlər və namazın vaxtını keçirənlər" şəklindəki iki fikiri də ifadə etdiyini bildirmişdir. Bu ayənin izahı ilə bağlı olaraq Taberi hətta iki hədis nəql etmişdir:

Sad b. Əbi Vakkasdan rəvayət edilmişdir. Sad deyir ki:
"Mən Rəsulullahdan, namazlarına qarşı qəflət içində olanları soruşdum.
Buyurdu ki: "Onlar namazlarının vaxtlarını keçirənlərdir."

Əbu Bərzə deyir ki:
"Onlar o kəslərdir ki namazlarına qarşı qafildirlər." ayəsi nazil olanda Rəsulullah belə buyurdu: " Allah’u əkbər, bu namaz sizin üçün hər birinizə bütün dünya qədər nemətlər verilməsindən daha xeyirlidir. Namazına qarşı qafil olan kimsə etdiyi namazdan xeyir ümid etməyən və etməməkdən dolayı Rəbbindən qorxmayan kimsədir."
(Əbu Cəfər Məhəmməd b. Cərir et/ət-Taberi, Taberi Təfsiri, Hisar Nəşriyyat: 9/238-239)

Belə şəxslər bir işə başlayarkən, söhbət edərkən, bir kömək və ya fədakarlıq edərkən ürəklərindəki niyyətlərinin xalis olub-olmadığını düşünməyə ehtiyac duymur, "Onsuzda ibadətlərimi yerinə yetirirəm" deyərək etdiklərini kifayət görürlər. Halbuki, Allah Quranda həyatlarının sonuna qədər çalışmış, səy göstərmiş, lakin etdikləri boşa getmiş insanların vəziyyətindən bəhs edir. Deməli, hər insanın axirət günündə belə bir ehtimalla qarşılaşması mümkün ola bilər. Allah "O gün, elə üzlər vardır ki, “zillət içində alçaldılmışdır”. İşləyib, boş yerə yorulmuşdur." (Gaşiyə surəsi, 2-3) ayələri ilə bütün insanları belə ciddi təhlükəyə qarşı xəbərdar etmişdir. Bu səbəbdən, insan axirətdə iki fərqli vəziyyətlə qarşılaşa bilər. Həyatları boyu görünüşcə hardasa bir-birləri ilə eyni işləri görən, eyni səylə, eyni əzmi göstərən iki insan sırf niyyətlərindəki fərqlilik səbəbindən axirətdə fərqli qarşılıqlar ala bilərlər.

Biz də bu kitabda, edilən işləri Allah Qatında mənalı və qiymətli edən bu iki əhəmiyyətli mömin xüsusiyyətinə, ixlas və səmimiyyətə toxunacağıq. Bu kitabın məqsədlərindən biri həyatları boyu qarşılıqsız olaraq Allah’ın razılığı üçün yaşamayan insanları etdikləri əməllərin boşa getməsi ehtimalına qarşı xəbərdar etmək və hesab günü gəlmədən əvvəl ixlasa dəvət etməkdir,. Bununla yanaşı, bütün iman gətirənlərə ixlası zədələyəcək düşüncələrin, sözlərin və əməllərin sonsuz axirət həyatları baxımından nə qədər ciddi olduğunu bir daha da xatırlatmaq və ixlaslarını qoruma yollarını Quran ayələri işığında göstərməkdir.

Allah`a möhkəm sarılır və dini şəriksiz Allah`a aidedir

Allah "Lakin tövbə edənlər, islah edənlər, Allah`dan möhkəm yapışanlar və dinlərini Allah`a məxsus edənlər istisnadır; onlar möminlərlə birgə olacaqlar. Allah möminlərə böyük mükafat verəcək." (Nisa surəsi, 146) ayəsi ilə möminlərə dini “Allah`a möhkəm sarılan və dinlərini şəriksiz Allah`a məxsus edən” şəxslər olaraq yaşamaqlarını əmr etmişdir. Bir insanın Allah`a möhkəm sarılması, Allah`dan başqa bir ilah olmadığını bilərək, həyatını yalnız Onu razı salmağa həsr etməsi və hər nə olursa olsun Allah`a olan sədaqətindən imtina etməməsi ixlasdır. Allah Quranda "... Kim Allah’dan möhkəm yapışsa, həqiqətən də, doğru yola yönəlmiş olar." (Al-i İmran surəsi, 101) buyurmuşdur.

“Dini şirk qoşmadan Allah`a məxsus etmək” isə insanın din əxlaqını yaşayarkən başqa heç bir gəlir və ya mənfəət güdmədən yalnız Allah`ın razılığını və məmnuniyyətini hədəfləməsidir. Allah bu mövzunun əhəmiyyətini başqa bir ayədə; "Halbuki onlar, dini məhz Ona məxsus edərək həniflər kimi yalnız Allah`a qulluq etmək, namazı düzgün qılmaq və zəkat verməklə əmr olunmuşlar. Doğru din də elə budur!" (Beyyinə surəsi, 5) hökmü ilə vurğulamış və din əxlaqının ancaq bu şəkildə yaşanılacağını bildirmişdir.

İnanan insan etdiyi işlər və ibadətlərlə Allah`dan başqasının sevgisini, razılığını, təqdirini qazanmağa çalışmaz. Əgər belə niyyəti olsa, bu da ayələrdə bildirildiyinin əksinə, insanın Allah`a tam bir səmimiyyət və ixlasla yönəlmədiyini göstərər. Əslində insanların ibadətlərini və ya saleh əməllərini Allah rizası xaricində başqa məqsədlərlə etməsi ətrafımızda tez-tez rast gəldiyimiz vəziyyətdir. Məsələn, bir kasıba kömək edərkən bunu digər insanlara nümayiş üçün edən, namaz qılarkən bu əhəmiyyətli ibadətlə etibar qazanmağı, ya da gəlir əldə etməyi hədəfləyən insanlar vardır. Quranda bəzi insanların namazlarını nümayiş üçün qıldıqlarından, mallarını da nümayiş məqsədilə infak etdiklərindən belə bəhs edilir:

Dini yalan sayan o kimsəni gördünmü? O elə adamdır ki, yetimi qovar və kasıba əl tutmağa sövq etməz. Vay halına namaz qılanların,o şəxslərin ki, onlar namazlarında səhlənkardırlar. Onlar riyakardırlar. (Maun surəsi 1-6)

Ey iman gətirənlər! Sədəqələrinizi, özünü camaata göstərmək məqsədilə xərcləyən, Allah’a və Axirət gününə inanmayan şəxs kimi minnət qoymaqla və əziyyət verməklə puç etməyin…(Bəqərə surəsi, 264)

Bir insanın nümayiş içində olması, onun Allah`ın razılığı xaricində başqa insanların razılığını axtarması deməkdir. Birinə kömək edərkən, gözəl bir rəftar göstərərkən, ibadət halında ikən, ya da bir fədakarlıq edərkən bunu digər şəxslərə göstərməyi hədəfləmək, iman gətirən insanın qorxub çəkinəcəyi vəziyyətdir. Halbuki, dini şəriksiz Allah`a məxsus edərək iman gətirən insanın tək hədəfi Allah`ın razı olmasıdır. Quranda peyğəmbərlərin də başqa heç bir qarşılıq və mənfəət güdmədən Allah rizası üçün ixlasla ibadət etdiklərinə hz. Hudun qövmünə söylədiyi bu sözlərlə diqqət çəkilmişdir:

Ey qövmüm! Mən bunun əvəzinə sizdən heç bir mükafat istəmirəm. Mənim mükafatım ancaq məni yaradana aiddir. Məgər anlamırsınız? (Hud surəsi, 51)

İman gətirən insanın Allah`dan başqa heç kimi razı salmaqniyyəti olmaz. Çünki o, qəlblərin Allah`ın əlində olduğunu, Allah dilədiyi təqdirdə bütün insanların razı olacağını bilir. İnsan, dünya həyatında nə qədər təqdir, tərif görsə də, bunlar sonsuz axirətdə ona heç bir şey qazandırmayacaq. O gün hər insan, tək başınaRəbbimizin qarşısında hesaba çəkiləcək və bütün etdikləri önünə gətiriləcək. O gün əslində, insanın imanı, təqvası, səmimiyyəti və təslimiyyəti əhəmiyyətli olacaq. Belə ki, Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) də "Əməllərinizi Allah üçün xalis qılın. Çünki Allah Təala ancaq Özü üçün ixlasla edilən əməli qəbul edər. "(Ramuz əl-Əhadis, (Hədislər Dəryası), Musannif: Əhməd Ziyauddin Gümüşhanevi (k. s), Tərcüməçi: Əbdüləziz Gözətkinə (k. s.), Qönçə Nəşriyyat, 20-13) sözləri ilə iman gətirənlərə ixlasın əhəmiyyətini xatırlatmışdır.

Qəlbən bağlanaraq Allah`a yönəlir

Allah "Tövbə edərək Ona üz tutun, Ondan qorxun, namaz qılın və şərik qoşanlardan olmayın!." (Rum surəsi, 31) ayəsi ilə inananlara əsl imanın necə olduğunu bildirmişdir. Başqa bir ayədə keçən "… Mənə üz tutanların yolu ilə get! Sonra isə dönüşünüz Mənə olacaq, Mən də nə etdikləriniz barədə sizə xəbər verəcəyəm. (Loğman surəsi, 15) sözləri ilə də Allah doğru yolun, elçilərin və bu əxlaqı yaşayan insanların yolu olduğuna diqqət çəkmişdir.

Allah`a qəlbən bağlanmaq, hər nə şərt altında olursa olsun, Ona olan iman, bağlılıq və sədaqətdən imtina etməyəcək qədər çox sevmək və güclü qorxu hiss etməkdir. Allah`a, Onun razı olmayacağı rəftar göstərməkdən qorxub çəkinəcəyi qədər böyük hörmətlə inanmaqdır. Allah`a bu şəkildə könüldən bağlanan insan, deməli, ixlası da qazanıb. Allah`a qarşı belə güclü inam və bağlılığı olan insan, istər ibadətlərində, istərsə də Allah`ın razılığını güdərək etdiyi digər bütün işlərində ixlas və səmimiyyətlə hərəkət edər. Möminlər ixlaslarının təməlini əmələ gətirən bu xüsusiyyətlərə görə Quranda 'Rəblərinə boyun əyərək bağlanan kəslər' (Hud surəsi, 23) olaraq təsvir olunmuş və cənnətlə müjdələnmişlər.

Allah inanan şəxslərə Quranda bildirilən əmr və ibadətləri Allah`a qarşı qəlbən bağlılıqla,yəni ixlas və səmimiyyətlə yerinə yetirmələrinin vacib olduğunu bildirmişdir. Allah "Tövbə edərək Ona üz tutun, Ondan qorxun, namaz qılın və şərik qoşanlardan olmayın!." (Rum surəsi, 31) ayəsi ilə iman gətirənləri bütün ibadətlərində ixlasa və təslimiyyətə çağırmışdır. Başqa bir ayədə isə Allah "Ey Məryəm! Rəbbinə itaət et, səcdəyə qapan və rükuya gedənlərlə birlikdə rükuya get!” (Ali-İmran surəsi, 43) hz. Məryəmə Allah`a könüldən itaət etməsini xatırlatmışdır. Allah, xüsusilə, Özündən qorxub çəkinən, könüldən yönələrək Onun əmrlərini yerinə yetirən şəxslərə rəhmətindən iki qat verəcəyini də belə müjdələmişdir:

Ey iman gətirənlər! Allah’dan qorxun və Onun elçisinə iman gətirin! Onda O sizə Öz mərhəmətindən iki pay bəxş edər, sizə (düz yolla) getməyiniz üçün nur verər və sizi bağışlayar. Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir. (Hədid surəsi,28)

Möminlərin "(onlar) səbir edən, doğru danışan, müti olan, infaq edən və sübh çağına yaxın bağışlanma diləyən kimsələrdir." (Ali İmran surəsi, 17) ayəsində ifadə edildiyi kimi, bu xüsusiyyətlər, ən çox Allah`ın qullarına xəbərdarlıq olaraq göndərdiyi elçilərində görülmüşdür. Quranda elçilərin qəlbən Allah`a yönələn, ixlas sahibi qullar olduqlarına diqqət çəkən çoxlu ayələr var. Onlardan bəziləri belədir:

Həqiqətən, İbrahim Allaha müti, hənif bir rəhbər idi. O, müşriklərdən deyildi. (Nəhl surəsi,120)

Qüdrət və bəsirət sahibi olan qullarımız İbrahimi, İshaqı və Yəqubu da yada sal! Biz onları Axirət yurdunu sadiq ürəklə andıqlarına görə seçdik.
(Sad surəsi,45-46)

Həqiqətən, İbrahim həlim, (Allaha) çox yalvaran və Ona üz tutan bir şəxs idi.
(Hud surəsi,75)

Kitabda Musanı da xatırla! Həqiqətən o, seçilmiş bir elçi və peyğəmbər idi. (Məryəm surəsi,51)

Həmçinin ismətini qoruyan İmran qızı Məryəmi də (misal çəkdi). Biz onun (paltarının yaxasında olan kəsiyinə) Öz ruhumuzdan üfürdük. O, Rəbbinin Sözlərini və Onun Kitablarını təsdiq etdi və itaət edənlərdən oldu. (Təhrim surəsi,12)

Allah`a dərinhörmət edərək inanır

Quranda təsvir edilən ixlası qazanmış möminlər "Allah`a dərin hörmət edərək" iman gətirərlər. Bu, Allah`ın ucalığını və gücünü qavramaq, buna görə də Ona qarşı dərin sevgi, hörmət və güclü qorxu hiss etməkdir. Rəbbimizə belə dərin hörmət və qorxu ilə bağlanan şəxslər Allah`ın razılığını qazanmağı heç bir dünyəvi mənfəətə dəyişməzlər. Çünki ixlas, dünyadakı kiçik-böyük heç bir mənfəətin Allah`ın razılığını qazanmaqdan və Onun əmrlərini yerinə yetirməkdən daha əhəmiyyətli olmadığını bilməkdir. Quranda "...Onlar Allah`ın ayələrini ucuz qiymətə satmırlar...." (Al-i İmran surəsi, 199) ayəsi ilə ixlas sahiblərinin bu xüsusiyyəti vurğulanmışdır.

Ayələrdə təsvir edildiyi kimi, ixlaslı insanlar, istənilən çətin vəziyyətə düşsələr də, söhbət Allah`ın əmr və qadağanlarından gedirsə, Quran ayələrinin tələblərini diqqətlə yerinə yetirirlər. Çünki insanın ürəyindəki hörmət dolu qorxu və dərin bağlılıq, Allah`ın bəyənmədiyi davranışa qəti olaraq mane olur. Həmçinin Allah`ın razılığını bildirdiyi əxlaqı əskiksiz yaşamaqda da böyük şövq və əzm ilə hərəkətini təmin edir. Quranda ixlas sahibi möminlərin Allah`a olan hörmət dolu qorxuları belə ifadə edilmişdir:

O kəslər ki, Allah’ın qovuşdurulmasını əmr etdiyi şeyləri qovuşdurur. Rəbbindən qorxur və pis haqq-hesabdan çəkinirlər. (Rad surəsi,21)

Başqa ayələrdə isə Allah`ın ayələri oxunduğunda, inanan şəxslərin Allah`a bəslədikləri hörmət dolu bağlılıqlarının daha da artdığı xəbər verilir:

De: “İstər ona inanın, istərsə də inanmayın. Doğrudan da, ondan əvvəl özlərinə elm verilmiş kimsələrə, (ayələr) oxunduğu zaman üzüstə səcdəyə qapanır və: “Rəbbimiz pak və müqəddəsdir! Rəbbimizin vədi mütləq yerinə yetəcəkdir!”– deyirlər. Onlar üzüqoylu düşüb ağlayır və (bu ayələr) onların itaətini artırır. (İsra surəsi, 107-109)

Quranda bildirilən "... Həqiqətən, onlar yaxşı işlər görməyə tələsər, ümid və qorxu ilə Bizə yalvarardılar.Onlar Bizə müti (qullar) idilər. (Ənbiya surəsi, 90) ayəsi ilə də hz. Zəkəriyya və yoldaşının Allah`a bəslədikləri hörmət dolu bağlılıqları bütün möminlərə nümunə göstərilmişdir.Ayədə diqqət çəkilən başqa bir mövzu isə ixlas sahibi qulların Allah rizası üçün xeyirlərdə yarışmalarıdır.Bu şəxslər Allah`ın razılığına, rəhmətinə və cənnətinə qovuşmaq üçün gücləri və imkanlarını son həddinə qədər istifadə edirlər..

Tam təslimiyyətlə Allah`a təslim olur

Quranda "Deyin: “Biz Allah`a, bizə nazil olana, İbrahimə, İsmailə, İshaqa, Yaquba və onun nəslinə nazil olana, Musa və İsaya verilənlərə, özlərinin Rəbbi tərəfindən peyğəmbərlərə verilənlərə iman gətirdik. Biz onların arasında fərq qoymuruq. Biz yalnız Ona təslim olanlarıq!”" (Bəqərə surəsi, 136) ayəsi ilə Allah müsəlmanlardakı təslimiyyətin əhəmiyyətinə diqqət çəkmişdir.

Əsl ixlas da elə Allah`a qarşı tam təslimiyyətli olmağı tələb edir.Lakin bu təslimiyyət şərtsiz olmalıdır.Müəyyən şərtlər daxilində Allah`dan razı olan, Ona şükür edən, bu şərtlər dəyişdiyində isə dərhal üsyankar, itaətsiz əxlaqa sahib insanların təslimiyyətli olmaları mümkün deyil.Məsələn, işləri çox yaxşı gedən və qənaətbəxş miqdarda pul qazanan biri, özünə bu şərtləri meydana gətirənin, ruzisini verənin və işlərinin düzgün getməsini təmin edənin Allah olduğunu tez-tez dilə gətirir.İşləri tərs getdiyində isə o günə qədər Allah`a göstərdiyi bu təslimiyyətli rəftarını dərhal unudur.Birdən-birə fərqli xarakter göstərir; necə yaxşı insan olduğunu, başına gələnlərə layiq olmadığını, işlərinin niyə və necə pozulduğunu heç cür anlamadığını söyləyir. Hətta bir az da irəli gedib Allah haqqında müxtəlif zənnlərə qapılır və qədərin ən mükəmməl, ən xeyirli şəkildə işlədiyini unudub "Niyə belə oldu?", "Nə üçün mənim başıma bunlar gəldi?" kimi üsyan dolu sözlər sərf edir.

Halbuki, Allah qatında ən məqbulu insanın yaxşı, ya da pis, lehində və ya əleyhində görünən hər hadisədə təvəkküllü olmasıdır.İnsan xaricdən necə görünməyindən asılı olmayaraq, bütün yaşadıqlarının xeyir və hikmətlə yaradıldığını bilərək təslimiyyətli davranmalıdır. Çünki "Əgər siz yara almışsınızsa, o qövm də bu cür yara almışdı. Biz bu günləri (qalibiyyəti və məğlubiyyəti) insanlar arasında növbə ilə dəyişdiririk ki, Allah iman gətirənləri üzə çıxarsın və aranızdan şəhidlər seçsin.Allah zalımları sevmir.(Ali-İmran surəsi, 140) ayəsi ilə də bildirildiyi kimi, çətinliklər insanlar üçün bir sınaqdır.Bunlar insanlardan hansılarının ixlasda və Allah`a təslimiyyətlərində qərarlı olduqlarının sınanması üçün xüsusi yaradılmış imtahanlardır.

Səmimi iman gətirənlər mütləq təslimiyyətlə Allah`a güvənir, heç bir zaman başlarına gələnlərə görə şübhə etmirlər. Ürəkləri Rəbbimizdən gələcək hər cür sınaqdan yana rahatdır. İmanları şərtli deyil, əksinə, başlarına gələcək hər cür çətinliyə qarşı dayanıqlı, köklü, möhkəm və sarsılmaz bir imandır.Allah`a qarşılıqsız təslimiyyət göstərirlər.Quranda möminlərin təslimiyyət mövzusundakı bu dəqiq və qərarlı rəftarları belə ifadə edilmişdir:

Rəbbi ona: "Təslim ol" dediyində (O:) "Aləmlərin Rəbbinə təslim oldum" demişdi. (Bəqərə surəsi, 131)

Başqa bir ayədə isə Allah ən gözəl dinin özünü Allah`a təslim edib, Allah`a iman gətirən şəxslərin dini olduğunu ifadə edərək, şərtsiz təslimiyyətin əhəmiyyətinə belə diqqət çəkmişdir:

Yaxşı əməl sahibi olan özünü Allaha təslim edən, İbrahimin hənif millətinə (dininə) tabe olan şəxsdən din etibarilə daha gözəl kim ola bilər? Həqiqətən, Allah İbrahimi (Özünə) dost tutmuşdur! (Nisa surəsi, 125)

Yalnız sıxıntı və çətinlik zamanı deyil, hər an qəlbən Allah`a yönəlir

Bəzi insanlar onları yoxdan yaradan və dünya həyatında hər cür nemətlər lütf edən uca Rəbbimiz haqqında heç düşünmürlər. Həyatlarını davam etdirə bilmək üçün Allah`ın rəhmətinə möhtac,aciz varlıqlar olduqlarını unudurlar. Halbuki, onları nemət içərisində yaşadan və onlar üçün hər şeyin yolunda getməsini təmin edən tək güc Allah`dır. Lakin bu şəxslərin bu cür qəflət içərisində olmaları həqiqəti bilməmələrindən deyil, tamamilə Allah`a qarşı nankor və təkəbbürlü olmalarından irəli gəlir. Bu şəxslər hər hansı çətinlikdə dərhal Allah`a yönəlib Ondan kömək istəyirlər. Bundan əvvəl Allah`ı inkar edən bu şəxslər birdən-birə Allah`a “qəlbən və qarşılıqsız bağlılar” olaraq Ona dua etməyə başlayırlar. Allah "İnsanların başına bir bəla gəldiyi zaman Rəbbinə üz tutub Ona yalvarırlar. Sonra O, Özündən onlara bir mərhəmət daddıran kimi, onlardan bir dəstə Rəbbinə şərik qoşur.(Bu ona görədir) ki, Bizim onlara verdiyimiz nemətlərə nankorluq etsinlər. (Hələlik) əylənin! Tezliklə biləcəksiniz."(Rum surəsi, 33-34) ayələri ilə bu əhəmiyyətli həqiqətə diqqət çəkir.

Ayələrdən də göründüyü kimi, bu insanlar qiyamət gününə qədər Allah`ın gücünü bilmədikləri, Allah`a ibadət etmək məsuliyyəti daşıdıqlarını anlamadıqlarına görə deyil, bilə-bilə inkar etdikləri üçün üz çevirirlər.Belə ki, Allah üzərlərindəki bu çətinliyi qaldırdığı anda əvvəl Allah`a necə sığındığını, səmimiyyət və ixlasla kömək istədiklərini unudub dərhal inkar edirlər. Yəni çətinliklə qarşılaşanda ixlaslı davranır, çətinlik aradan qalxanda isə səmimiyyətsizlik edirlər. Quranda bu şəxslərin rəftarlarına belə nümunə verilir:

Sizi quruda və dənizdə hərəkət etdirən Odur. Siz gəmilərdə olduğunuz, (gəmilər də) içindəkiləri xoş bir küləklə apardığı və onlar buna sevindikləri zaman birdən fırtına qopar və dalğalar hər yandan onların üstünə gələr. Dalğaların onları bürüyəcəyini yəqin etdikdə isə Allah’a - dini məhz Ona aid edərək yalvarıb deyərlər: “Əgər bizi bundan xilas etsən, əlbəttə, şükür edənlərdən olarıq”. (Allah) onları xilas etdikdə isə dərhal haqsız olaraq yer üzündə azğınlıq edərlər. Ey insanlar! Azğınlığınız yalnız sizin öz əleyhinizədir. (Bunlar) dünya həyatının keçici zövqləridir. Sonra isə dönüşünüz Bizə olacaq, Biz də nə etdikləriniz barədə sizə xəbər verəcəyik.(Yunus surəsi, 22- 23)

Ayələrdə də bildirildiyi kimi, istədikdə ixlaslı rəftar göstərən insanlar Allah özlərinə kömək edərsə, mütləq şükür edənlərdən olacaqlarını söyləyirlər. Allah`ın köməyi gələndə isə dərhal Ondan üz çevirirlər. Lakin Allah etdikləri azğınlığın onların əleyhinə olacağını bildirərək, bu şəxsləri əzabla xəbərdar edir.

Allah`a səmimi yönələn ixlas sahiblərində isə çətinlik və rahatlıq anları arasında bu cür ziddiyyət meydana gəlmir. Onlar Allah`ın mütləq gücünü bildikləri üçün Ondan qorxub çəkinirlər. Buna görə də həyatlarının hər anında ixlaslı davranıb Allah`a qəlbən bağlanaraq qulluq edirlər. Allah yalnız zərər gördüyü zaman ixlaslı davranan şəxslərlə, bütün həyatlarını ixlasla din əxlaqını yaşayan şəxslərin Allah qatında qarşılıq olaraq alacaqlarının eyni olmayacağını bildirmişdir. Möminlər cənnətlə müjdələnərkən digərləri odla əzablandırılacaqlar. Ayələrdə belə buyurulur:

İnsana bir zərər toxunduqda Rəbbinə üz tutub təkcə Ona yalvarır. Sonra Allah Özündən insana bir nemət verəndə o, əvvəlcə kimə yalvardığını unudur və (insanları) Allah’ın yolundan çıxartmaq məqsədilə Ona şəriklər qoşur. De: “Küfrünlə (bu dünyada) bir az dolan. Şübhəsiz ki, sən Cəhənnəm sakinlərindənsən!” Məgər gecə saatlarını səcdə edərək və ayaq üstə duraraq ibadət içində keçirən, axirətdən çəkinən və Rəbbinin rəhmətinə ümid bəsləyən kimsə (kafirlə eynidirmi?) De: “Heç bilənlərlə bilməyənlər eyni ola bilərmi? (Bundan) ancaq ağıl sahibləri düşünüb ibrət alarlar”. (Zumər surəsi, 8-9)

Allah`a qul olmaqda və ona ibadət etməkdə bitərəf qalmırlar

Allah "İnsanlar arasında elələri də vardır ki, mömin olmadıqları halda: “Allah`a və Axirət gününə inanırıq”– deyirlər. Onlar Allah`ı və iman gətirənləri aldatmağa çalışırlar. Halbuki, yalnız özlərini aldadır və (bunu) anlamırlar. (Bəqərə surəsi, 8-9) ayələri ilə həqiqi iman gətirmədikləri halda, müsəlman olduqlarını deyən insanların varlığına diqqət çəkmişdir.

Bunlar, iman gətirənlərlə birlikdə olan, onlarla ibadət edən, onların söhbətlərinə qoşulan, lakin ürəklərində inkar edən şəxslərdir. Bu şəxsləri Allah`a iman gətirənlərdən ayıran ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərdən biri isə onların Allah`a qul olmaqda və Ona ibadət etməkdə bitərəf qalmalarıdır. Möminlər Allah`a qəlbən iman gətirən, şəriksiz Ona yönələn, böyük sevgi və şövqlə Allah`a ibadət edən, ixlas sahibi qullardır. Allah "Nə (İsa) Məsih Allah`ın qulu olmağı özünə ar bilər, nə də (Allah`a) yaxın olan mələklər. (Allah) Ona ibadət etməyi özlərinə ar bilənlərin və təkəbbürlük göstərənlərin hamısını Öz hüzuruna toplayacaqdır." (Nisa surəsi, 172) ayəsi ilə bu rəftarın axirətdəki qarşılığına diqqət çəkmiş və mələklərin bu mövzuda göstərdikləri əxlaqı insanlara nümunə kimi vermişdir.

Ayələrdə də bildirildiyi kimi, ixlas və səmimiyyətin ən bariz göstəricisi Allah`a qulluq və ibadət etməkdə əsla bitərəf qalmamaqdır. Belə ki, iman gətirənlər istənilən şəraitdə ibadət şövqlərini qoruyurlar. Bu, mallarından və ya canlarından keçmələrini, çətinlikləri aşmağı tələb etsə də, şövqlərini əsla itirmirlər.

Quranda möminlərin bu təqdirəlayiq cəhdlərini ifadə edən gözəl əxlaqlarına aid bir çox nümunə verilib. Məsələn, döyüşə qatıla bilmək üçün peyğəmbərdən dəfələrlə döyüşə biləcəkləri bir minik tələb edən, lakin minik tapmadıqları üçün döyüşə qatılmayanların və ya infaq edəcək bir şey tapmadıqları üçün geri dönənlərin vəziyyətindən bəhs edilmişdir. Bu şəxslər döyüşə qatıldıqlarında ölüm, yaralanma, şikəst qalma kimi ciddi itkilərlə qarşılaşacaqlarını çox yaxşı bildikləri halda, yalnız Allah`a olan səmimi imanlarından və güclü ixlaslarından bu vəziyyətə sevə-sevə talibdirlər. Quranda bu şəxslərdən belə bəhs edilir:

"Miniklə təmin edəsən deyə sənin yanına gəldikdə: “Sizin üçün minik tapa bilmirəm”– dediyin zaman (cihad üçün) xərcləməyə bir şey tapa bilmədiklərindən ötrü kədərlənib gözləri dolmuş halda geri dönənlərin də (heç bir günahı yoxdur).." (Tövbə surəsi, 92)

Quranda eyni şərtlər daxilində, Allah`a qul olmaqda və Ona ibadət etməkdə bitərəf qalan insanların nümunələri də verilərək, möminlərlə bu şəxslər arasındakı fərqin görünməsi təmin edilib. Mövzu ilə əlaqəli ayələr belədir:

"Yalnız varlı olduqları halda (evdə qalmaq üçün) səndən icazə almağa gələnlər danlanmalıdırlar. Onlar arxada qalanlarla birgə daldalanmağa razılaşdılar. Allah onların qəlbini möhürləmişdir. Məhz bu səbəbdən onlar (özlərininaqibətini) bilməzlər. (Döyüşdən) qayıtdığınız zaman sizdən üzr istəyəcəklər. De:“Üzr istəməyin. Sizə əsla inanmayacağıq. Allah sizin işlərinizdən bizi agah etmişdir. (Sonrakı)əməllərinizi Allah da görəcək, Onun Elçisi də”. Sonra isə qeybi və aşkarı Bilənin dərgahına qaytarılacaqsınız, O da sizə nə etdiklərinizi xəbər verəcəkdir." (Tövbə surəsi, 93-94)

Dilləri ilə iman gətirdiklərini, peyğəmbərə itaət etdiklərini söyləyən bu şəxslər, çoxlu mala və imkana sahib olduqları halda ixlas sahiblərinin tam əksinə döyüşə getməmək üçün peyğəmbərdən icazə istəyirlər. Müsəlmanların çox çətin vəziyyətdə olduqları dövrdə döyüşdən qaçan bu şəxslər, əslində, Allah`a qarşı çox çirkin hərəkət edirlər. Eyni vəziyyətə bugünümüzdə daha fərqli çətinlikdə qarşılaşmaq olar. Unudulmamalıdır ki, Rəbbimiz ayələrdə müsəlmanların köməyə ehtiyacı olduğu dövrdə Allah`ın razılığını qazanacaqları işə qatılmaqdandısa, dünya həyatına aid mənfəətlərini qorumaq istəyən bu insanların ürəklərini möhürlədiyini bildirib.

Təmizlənməyi ürəkdən arzulayır

İxlas sahibi möminin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri də, Quranda olmayan hər cür rəftar və əxlaqdan təmizlənməyi içdən arzulaması və bunun üçün səmimi cəhd göstərməsidir. Çünki insan səhv edə bilən varlıqdır. Lakin Allah "And olsun nəfsə və onu yaradıb kamilləşdirənə, ona günahları və (Allah`dan) qorxmağı təlqin edənə! Nəfsini (günahdan) təmizləyən uğur qazanmışdır. Onu (günaha) batıran isə ziyana uğramışdır." (Şəms surəsi, 7-10) ayələri ilə insanın nəfsinə həm sərhəd tanımaz günah və pisliyi, həm də bütün bunlardan çəkinmənin yollarını ilham etdiyini bildirir.

Allah qorxusuna sahib mömin həyatının sonuna qədər nəfsinin pisliklərindən təmizlənməyi hədəfləyir. Vicdan və ağılından lazımi qədər istifadə edib Quranda təsvir edilən gözəl əxlaqa çatmağa çalışır. Hər kimsənin təmizlənməyi ürəkdən arzu edərək bu istiqamətdə ciddi səy göstərməsi, onun imanının və ixlasının bir göstəricisidir. Çünki insan ancaq Allah`a və axirətə qəti inandığı təqdirdə nəfsinin əmr etdiyi pisliklərdən xilas olmağa çalışır. Əksinə olarsabu pislikləri saxlamağı və insanlardan vasvasılıqla qorumağı seçər. Bundan da kiminsə xəbəri olmayacağını zənn edər. Halbuki, Allah insanın daxilini də, xaricini də ən yaxşı biləndir. Allah gizlində olan hər şeyi bilir. Axirətdə insanın etdiklərini ortaya çıxaracaq. Bu həqiqətdən xəbərdar olan ixlas sahibləri nəfslərindəki pisliklərə qarşı verdikləri mübarizə ilə tanınırlar. Quranda möminlərin bu xüsusiyyətlərinə belə toxunulur:

Heç vaxt orada namaz qılma. İlk gündən təqva üzərində qurulmuş məscid, əlbəttə, içində namaz qılmağın üçün daha layiqdir. Orada pak olmağı sevən kişilər vardır. Allah da pak olanları sevir. (Tövbə surəsi, 108)

Ciddi səy göstərərək daima saleh əməllər edir

Quranda "Var-dövlət və övladlar dünya həyatının bərbəzəyidir. Əbədi qalan yaxşı əməllər isə Rəbbinin dərgahında savab və ümid baxımından daha əfzəldir.." (Kəhf surəsi, 46) ayəsi ilə Allah qatında əsl məqbulvə savab baxımından da xeyirli olanın “daimi saleh davranışlar” olduğu bildirilmişdir. Bu eyni zamanda insanın ixlas və səmimiyyətinin də əhəmiyyətli göstəricisidir.

Bəzi insanlar Allah`dan qorxduqları üçün deyil, insanların gözündə dünyəvi mənada etibar və ya təqdir qazanmaq üçün yaxşılıq edirlər. Məsələn, belə insan zəlzələ zamanı evsiz və ehtiyac içərisində qalan şəxslərəevindəki əşyalarından və ya paltarlarından göndərir. Qonşularına qarşı yardımsevər, nəzakətli və mehriban davranır. İşyerindəki işçilərə qarşı diqqətcil, şəfqətli və anlayışlı bir görünüşə sahib olur. Yaşlılara, böyüklərinə qarşı hörmətcil və xoşgörüşlü münasibət göstərir. Lazım gələrsəyardım dərnəklərinin fəaliyyətlərinə qatılıb fədakarlıq edir. Bu edilənlər təbii ki, gözəl davranışlardır. Lakin əsl əhəmiyyətli olan belə gözəl əxlaqi xüsusiyyətlərdəqərarlılıq göstərmək və səbirli davranmaqdır. İxlaslı müsəlmanın etməli olduğu da,hər an ehtiyac içində olan hər insanın köməyinə çatmaqda qərarlı olmaq və bu etdiklərində insanların razılığını güdməməkdir. Yalnız Allah`ın razılığını qazanmaq üçün göstərilən bu ciddi səy, insanın səmimiyyətinin də bir dəlilidir. Əgər bununla yanaşı insan həyatının qalan hissəsində eyni gözəl əxlaq və fədakarlıq göstərmirsə, digər hərəkətlərində də nə dərəcədə səmimi olduğu şübhəlidir.

Belə ki, cahiliyyə cəmiyyətlərində də Allah`a iman gətirmədiklərini söylədikləri halda, bu cür yaxşılıqlar edən bəzi insanlar vardır. Lakin bunları Allah qorxusu və ya axirət inancından ötrü etməzlər. Tək məqsədləri dünyəvi mənada kiçik və ya böyük bəzi mənfəətlər əldə etməkdir. Məsələn, bir az əvvəl verilən nümunədəki insan, məhz evindəki artıqlardan xilas olmaq üçün zərərçəkmişlərə kömək edə bilər. Ya da ki, qonşularına, yaşlılara və böyüklərinə qarşı göstərdiyi hörmət adət ənənələrin təsirindən qaynaqlana bilər. Eyni şəkildə işyerində də işçilərini motivasiya etmək və beləcə də onlardan daha çox iş və qazanc əldə etmək üçün də onlara qarşı gözəl davrana bilər. Yardım dərnəklərində də yenə cəmiyyətdə yaxşı bir etibar və yer əldə etmək üçün iştirak edə bilər. Bütün bunların Allah qorxusundan, Quranın gətirdiyi gözəl əxlaqdan qaynaqlandığını və ixlaslı olduğunu söyləmək üçün insan bu cəhdi hər an göstərməli və daimi olaraq Qurana uyğun davranmalıdır. Çünki Quranın "Səhər və axşam çağı Rəbbinin Üzünü diləyərək Ona dua edənlərlə birlikdə özünü səbirli apar. Dünyanın bərbəzəyini istəyərək nəzərlərini yoxsullardan çevirmə. Qəlbini Bizi anmaqdan xəbərsiz etdiyimiz, nəfsinin istəklərinə uyan və işləri səmərəsiz olan bir kimsəyə itaət etmə! "(Kəhf surəsi, 28) ayəsi ilə“səhər axşam”, yəni “gün boyu” və “daima” Allah`ın razılığının axtarışına diqqət çəkilmişdir.

Əgər bir insan Allah`ın və axirətin varlığına səmimiyyətlə inanırsa, əksini etməsi də qətiyyən mümkün deyil. Axirətdə dünyada yaşadığı hər anın hesabını verəcəyini və yalnızAllah`ın razılığına uyğun həyat sürdüyü təqdirdə sonsuz cənnət həyatına layiq olacağını bilir. Bu səbəblə də, etdiyi hər hərəkət, söylədiyi hər söz və hər rəftarla Allah`ın razılığını qazanması üçün xeyirlərdə yarışır. Daima "Daha çox nə edə bilərəm?", "Allah`ın razılığını və rəhmətini qazanmaq üçün necə daha gözəl rəftar göstərə bilərəm?", "Əxlaqımı gözəlləşdirmək üçün hansı rəftarlarımı düzəltməliyəm?" deyə düşünüb, ciddi səy göstərir. Belə ki, Quranda da fasiləsiz ciddi səy göstərən şəxslərin rəftarlarının şükrə layiq olduğu bildirilmişdir.

Ayələr belədir:

Kim gəldi-gedər dünyanı istəsə, orada ona – dilədiyimiz kimsəyə istədiyimiz şeyləri dərhal verərik. Sonra isə onu qınanmış və (Allahın rəhmətindən)qovulmuş halda girəcəyi Cəhənnəmə atarıq. Kim də Axirəti istəsə, mömin olaraq bütün qəlbi ilə ona can atsa, onların səyi məmnuniyyətlə qəbul olunar.(İsra surəsi,18,19)

Yalnız ibadət anında deyil, həyatın hər anında ixlası yaşayır

Allah Quranın bir çox ayəsində Quran əxlaqının iman gətirənin bütün həyatına hakim olmalı olduğuna diqqət çəkmişdir. İnsan səhər oyandığı andan, gecə təkrar yuxuya getdiyi ana qədər etdiyi hər işdə, müsəlman kimi yaşamaq, müsəlman kimi danışmaq və müsəlman kimi düşünməklə məsuliyyət daşıyır. Hər an ixlasını yeniləməli, hər an Allah`a qarşı səmimi və dürüst olmağa niyyət etməli və bu mövzuda iradəsini və vicdanını sona qədər istifadə etməlidir.

Lakin dini yalnız müəyyən ibadətlərlə məhdudlaşdırmağa çalışan bəzi insanlar, həyatı “ibadət anları və digər anlar” kimi ikiyə bölən bir dünyagörüşü məqbul və məntiqli qarşılayırlar. Allah`ı və axirəti, yalnız namaz qılacaqları, oruc tutacaqları, sədəqə verəcəkləri və ya həccə gedəcəkləri zaman xatırlayırlar. Günün və ilin digər vaxtlarını isə dünya işlərinə qapılıb sərf edirlər.. Allah`ı və axirətdə alacaqları qarşılığı unutduqları üçün ürəklərində Allah`ın razılığını qazanmaq üçün şövq hiss etmədiklərindən bu yolda heç çalışmırlar da..

Küçədə gedərkən, yemək yeyərkən, işləyərkən, idman edərkən, söhbət edərkən, televizoru seyr edərkən, siyasi mövzulardan bəhs edərkən, musiqi dinlərkən də din əxlaqını yaşamaqla məsul olduqlarını düşünmürlər. Bu mövzuların dünya ilə əlaqəli mövzular olduğunu düşünərək, bunlarla məşğul olduqlarında dünyaya meyilli olmalarına inanırlar. Halbuki, insan bütün bu mövzularla maraqlananda da Quran əxlaqını ən mükəmməl şəkildə yaşaya bilər və ixlaslı davrana bilər; bir tərəfdən məsul olduğu işlərlə ən diqqətli şəkildə maraqlanar, söhbətini edər, yeməyini yeyər, idmanını edər, məktəbinə və ya işinə gedər, təmizlik edər, televizorunu seyr edib, musiqisini dinlər. Amma bütün bunları edərkən Allah`ın razı olacağı şəkildə hərəkət etməyə cəhd göstərər.

Allah`ın razı olacağı davranışlar da Quran ayələrində çox açıq ifadə edilmişdir; ticarətlə məşğul olarkən dürüst və ədalətli olmaq, haqsız mənfəət əldə etməyə çalışmamaq, ölçüdə hiylə etməmək və bunlara bənzər bir çox mövzu Quranda açıqlanmışdır. İnsanın Allah`dan qorxaraq və bu ayələri nəzərində saxlayaraq hərəkət etməsi, etdiyi ticarəti Allah`ın razılığına uyğun və ixlasla etdiyini göstərir. Eyni şəkildə boş söhbət etməməsi, Qurana müxalif bir söhbətəseyirciqalmaması, faydalı və xeyirli söhbətlər etməsi, doğru və dürüst danışması da Quranda bildirilən əxlaqın bir parçasıdır. Buna görə də insan heç vaxt dinin yalnız bəzi ibadətlərdən ibarət olduğu, ixlasın da ancaq bu ibadətlər yerinə yetirilərkən yaşana biləcəyi kimi səhv düşüncəyə qapılmamalıdır. İnsan, dünya həyatının tələbi olaraq bir çox fərqli işlə məşğul olmalıdır. Əsas olan insanınqəlbən hər an Allah ilə birlikdə olması, hər etdiyi işdə Allah`ın razılığını axtarması, Quran əxlaqının tələbini yerinə yetirməsi və ixlası güdməsidir.

Təbii, səmimi və güvən verən xarakterə sahibdir

Həyatının hər anında ixlası güdən insan təbii və səmimi olur. Yalnız Allah`ın razılığını güdən, dünyadan bir mənfəət gözləməyən insan əsla süni, səmimiyyətdən uzaq və süni rəftarlara sahib olmaz. Hərəkətləri, mimikaları, üslubu və danışığı son dərəcə təbiidir. İnsanlara təsir etməyə çalışmaz və etdiyi hərəkəti nümayiş etdirməz. Buna görə də belə insan hüzur və güvən verən xarakteri sahibdir. Yalnız Allah`ın razılığını hədəflədiyi üçün hər cür süni rəftarın ixlasını zədələyəcəyini bilir. Tək dost və vəkil kimi Allah`ı qəbul etməyin rahatlığını yaşayır.

Bu insan ixlas və səmimiyyətində belə qərarlılıq göstərdiyi təqdirdə, Allah`ın hər əməlini saleh əməl qəbul etməsini və dünyada da, axirətdə də onu gözəl qarşılıqla mükafatlandırmasını ümid edir.

Şeytan qiyamətə qədər insanları Allah`ın yolundan ayırmağa və onları özü ilə bərabər cəhənnəmə çəkməyə and içmiş bir varlıqdır. Allah`ın "Şeytan onları üstələmiş və Allahı zikr etməyi onlara unutdurmuşdur. Onlar şeytanın firqəsindəndirlər. Şübhə yoxdur ki, şeytanın firqəsindəkilər ziyana uğrayanlardır.." (Mücadilə surəsi, 19) ayəsi ilə də bildirildiyi kimi, şeytan inkar edən şəxslər üzərində öz əməllərini reallaşdırır. Onları üstələyib Allah`ı unutdurur və beləliklə, üzərlərində mütləq hakimiyyət əldə edir. Onlar artıq şeytan kimi digər insanları da inkara, günaha və pisliklərə çağıran varlıqlar, yəni şeytanın təriqəti olurlar.

Lakin Allah`a səmimi inananlar üçün vəziyyət çox fərqlidir. Buna görə də şeytanın əsl mübarizəsi Allah`a iman gətirən və həyatlarını Allah`ın razı olacağı şəkildə keçirən bu insanlarladır. Şeytan inkar edənlərə birbaşa təsir edə bilir. Lakin möminlər Allah`a qəti olaraq iman gətirdikləri üçün şeytan onlara belə təsir edə bilmir. Məsələn, Allah rizası üçün çalışıb yorulmalarına maneə ola bilmir. Quran əxlaqının hökmlərini yerinə yetirmələrinə, infaq edib namaz qılmalarına, yaxşılıq edib gözəl əxlaq göstərmələrinə, Allah`ı zikr etmələrinə, malları və canları ilə mübarizə etmələrinə maneə ola bilmir.

Bu həqiqəti bilmək şeytanı iman gətirənlərə təsir etməsi üçün daha hiyləgər üsullar axtarmasına vadar edir. Allah`ın razılığı üçün etdikləri işlərə birbaşa maneə ola bilmədiyindən onların niyyətlərinə pislik qatmağa çalışır. Onları Allah`ın razılığından başqa hədəflərə yönəltməyə və beləliklə, ixlaslarını zədələyərək, şəriksiz Allah`a yönəlmələrinə maneə olmağa cəhd göstərir. Aşağıdakı ayələrdə şeytanın bu mövzudakı qərarlılığına belə diqqət çəkilmişdir:

Mən onları mütləq (doğru yoldan) azdıracaq və xülyalara salacağam; onlara mal-qaranın qulaqlarını kəsməyi buyuracaq və Allah`ın yaratdıqlarına dəyişiklik verməyi əmr edəcəyəm”. Allah`ı qoyub şeytanı özünə himayədar tutan şəxs açıq-aşkar ziyana uğramışdır. (Şeytan) onlara vədlər verir və onları xülyalara salır. Lakin şeytanın onlara verdiyi vədlər aldatmaqdan başqa bir şey deyildir. (Nisa surəsi, 119-120)

(İblis) dedi: “Sən məni yoldan çıxartdığına görə mən də Sənin düz yolunun üstündə oturub (insanları) tovlayacağam. Sonra onların yanına önlərindən və arxalarından, sağlarından və sollarından gələcəyəm və Sən onların əksəriyyətini şükür edən görməyəcəksən.”(Əraf surəsi, 16-17)

Ayələrdə də bildirildiyi kimi, şeytan möminlərə 'doğru yoldan azdıraraq', 'şübhələrə salaraq', 'doğru yollarına oturub tələ quraraq', 'önlərindən, arxalarından, sağlarından, sollarından yanaşaraq' təsir etməyə çalışır. Onların doğru bildiklərini səhv, yaxşı bildiklərini pis, gözəl gördüklərini çirkin, xeyir gördüklərini şər, şər gördüklərini isə xeyir kimi göstərməyə cəhd göstərir. Allah`ın razılığına uyğun iş gördüklərində qəlblərinə şübhə salmağa və vəsvəsələrlə onları dayandırmağa çalışır. Əksində isə gördükləri işi bəzəyib gözəl göstərməyə və möminləri bu işə yönəltməyə cəhd edir.

Şeytanın təriqəti

Şeytan yuxarıda saydığımız əməllərini həyata keçirmək üçün lazım olanda dost qazandığı inkarcı şəxslərdən də kömək alır. Onların dilləri ilə öz təlqinlərini verir, planlarını onların sözləri ilə çatdırır. Bu cür hiyləgər taktikalardan istifadə edərək iman gətirənlərə yanaşır.

Təbii ki, şeytan bütün bunları edərkən iman gətirənləri "Qurana tabe olmayın, Allah`ın razılığına uyğun davranmayın və ya mənə qoşulun" kimi aydın ifadələrlə inkara dəvət etmir. Əksinə, hiylə ilə, saxtakarlıqla və yalançılıqla onları aldatmağa çalışır. Müxtəlif vəsvəsələr verərək səmimi davranmalarına və yaxşılıq etmələrinə mane olur.

Şeytanın aldatma üsullarından biri də, möminlərin şəriksiz Allah`ın razılığına uyğun işlərində onları insanların razılığına yönəltmək üçün hiyləgərcə sözlər pıçıldamaqdır. Məsələn, Allah`ın razılığını qazanmaq üçün fədakarlıq göstərən bir insanın niyyətinə insanların razılığını qatmağa çalışır. Bu fədakarlığını, səyini və etdiklərini dilə gətirməsini, özünü ucaltmasını, ön plana çıxarmasını təlqin edir. Halbuki, Allah rizası üçün etməli olduğu işdə, insanın özünü ucaltması ixlası zədələyəcək davranışdır. Çünki etdiyi fədakarlığı Allah üçün edir və bunu insanlara bildirməsində heç bir səbəb yoxdur. Allah onsuzda onu görür və eşidir. Lakin şeytan bunu daha az günah kimi qələmə verir. İnsana "nə qədər gözəl əxlaqlı olduğunu, Qurana nə qədər uyğun hərəkət etdiyini dilə gətirsən sənə daha çox güvənərlər, səni daha çox sevərlər. Onsuzda bu son dərəcə təbii istəkdir" kimi məntiq yaradır. Əlbəttə ki, bu təbii istəkdir, lakin insanın bu nəticəni Allah`dan istəyib, Allah`ın təqdirinə buraxması Quran əxlaqına daha uyğun hərəkətdir. Çünki əksində insanın nümayiş üçün ibadət etmə, özünü ön plana çıxarma, etdikləri ilə qürurlanma kimi Quranda məqbul olmayan rəftarların hökmünə girmə ehtimalı vardır. Bütün bunlar da insanın səmimiyyətini, yalnız Allah`ın razılığı üçün edilən ibadətin qazandırdığı ixlası zədələyəcək davranışlardır.

Şeytanın hiyləli tələləri

Şeytan möminlərin ixlasını zədələmək üçün qiyamətə qədər davam edən bu səyinə hz. Adəm ilə başlamışdır. Hz. Adəmə də eyni hiyləli taktikalarla yaxınlaşmış, ona da gözəl olanı çirkin, çirkin olanı da gözəl göstərmişdir. Quranda bildirildiyinə görə, şeytan hz. Adəm və yoldaşının Allah`ın qadağasına uyğun davranmamalarına imkan yaratmış, onların cənnətdən çıxarılmalarına səbəb olmuşdur. Bu hadisə Quranda bəzi ayələrdə belə xəbər verilir:

Biz dedik: “Ey Adəm! Sən zövcənlə birlikdə Cənnətdə sakin ol və orada rahatlıqla nemətlərimizdən istədiyiniz yerdə yeyin (için), təkcə bu ağaca yaxınlaşmayın! Yoxsa zalımlardan olarsınız”.(Bəqərə surəsi, 35)

Şeytan ona vəsvəsə edib dedi: “Ey Adəm! Sənə əbədiyyət ağacını və tükənməyəcək bir mülkü göstərimmi?” (Taha surəsi, 120)

Şeytan hz. Adəm və yoldaşının açıq şəkildə Allah`ın əmrlərinə qarşı gəlmələrini söyləməmişdir. Çünki Allah`a iman gətirən şəxslərin belə əmri yerinə yetirməyəcəkləri məlumdur. Buna görə də onları razı edəcək başqa yol tapmış və qadağan edilən ağacdan yedikləri təqdirdə mələk olub əbədi həyatı qazanacaqlarını söyləmişdir. Söylədiyi yalanlara daha da inanmaları üçün Allah adına and içməkdən də çəkinməmişdir. Quranda iman gətirənlər şeytanın belə hiyləgər tələlərinə qarşı xəbərdar edilirlər:

Ey Adəm oğulları! Şeytan, əcdadınızın ayıb yerlərini özlərinə göstərmək məqsədilə (aldadaraq) libaslarını soyundurub Cənnətdən çıxartdığı kimi, sizi də aldatmasın. Şübhəsiz ki, o və onun nəsli sizləri sizin onları görə bilmədiyiniz yerlərdən görürlər. Həqiqətən, Biz, şeytanları iman gətirməyənlərin dostları etdik. (Əraf surəsi, 27)

Özlərinə Quranı rəhbər edən insanlar, şeytandan gələn şübhələrə, əsassız vəsvəsələrə, hiyləli oyunlara qarşı son dərəcə hazır olub Allah`ın əmr etdiyi ibadətləri yerinə yetirməyə çalışırlar. Məsələn, təsəttür müsəlman qadınlar üçün çox əhəmiyyətli ibadət və Allah’dan çox böyük bir nemətdir. Təsəttür qadının Allah qatında və inananların gözündə ucalmasını təmin edən, onu hər cür asılılıqdan və çətinlikdən qurtaran bir vəsilədir. Təsəttür eyni zamanda müsəlman qadının iffətinin simvoludur. Təsəttürlə bağlı ayələrin endiyi dövrdə müsəlman qadınların gözəl rəftarları ilə əlaqəli bunlar rəvayət edilib: Hz. Aişə (radıyallahu anh)dan rəvayət edilmişdir:

"Başörtülərini sinələrinin üstünə qoysunlar"ayəsi nazil olam kimi harmaniyelerini cıraraq onunla örtünmüşlər." (İbni Kəsr, Hədislərlə Qurani Kərim Təfsiri, dəri: 11, s. 5880)

Peyğəmbərimiz (səv) dövründə mömin qadınlar Allah`ın təsəttür mövzusundakı əmrini belə böyük şövq və istəklə qarşılayıb dərhal itaət etmişlər. Onlardan sonra gələn müsəlmanlar da eyni şövq və qərarlılıqla bu əmri yerinə yetirirlər. Bu mövzuda şeytanın mömin qadınlara verdiyi vəsvəsələr boşdur. "Möminlər Allah yolunda, kafirlər isə tağut yolunda vuruşurlar. Elə isə şeytanın dostları ilə vuruşun! Şübhəsiz ki, şeytanın hiyləsi zəifdir." (Nisa surəsi, 76) ayəsi ilə də xatırladıldığı kimi, şeytanın hiyləsi zəifdir və boş aldatmadır. İman gətirənlər "Əgər şeytandan sənə bir vəsvəsə gəlsə, Allah`a sığın. Şübhəsiz ki, O, Eşidəndir, Biləndir. Allah`dan qorxanlara şeytandan bir vəsvəsə toxunduğu zaman (Allah`ı) xatırlayar və dərhal (gerçəyi) görərlər." (Ə'raf surəsi, 200-201) ayələri ilə də bildirildiyi kimi, bu vəsvəsənin şeytandan olduğunu anlayıb dərhal Allah`a sığınırlar. Allah`a sığındıqları anda isə hadisələri Qurana görə qiymətləndirib doğrunu səhvdən ayıra bilirlər. Şeytanın bu istiqamətdəki səyləri də möminlərin güclü imanları sayəsində nəticəsiz qalmış olur.

Belə ki, Quranın "Əslində, Mənim (ixlaslı) qullarım üzərində sənin hökmün olmayacaqdır. Qoruyan olaraq Rəbbin yetər”. (İsra surəsi, 65) ayəsi ilə də şeytanın Allah`a güvənən və hər işdə Onu vəkil edən şəxslərə təsirinin olmadığına diqqət çəkilmişdir. Şeytanın təsiri Quranda "Şübhəsiz ki, şeytanın, iman gətirib yalnız öz Rəbbinə təvəkkül edənlər üzərində heç bir hökmranlığı yoxdur. Onun hakimiyyəti yalnız onu özünə dost tutanlar və Allah`a şərik qoşanlar üzərindədir. "(Nəhl surəsi, 99-100) ayələri ilə ifadə edildiyi kimi, yalnız onu vəli edən və Allah`a şirk qoşan şəxslər üzərindədir. Şeytanın Allah`ın ixlaslı və səmimi qullarına təsir olmayacağı gerçəyi onun bu sözləri ilə də ifadə edilmişdir:

(İblis) dedi: “Ey Rəbbim! Sən məni yoldan çıxartdığına görə, mən də yer üzündə onlara (pis işləri) gözəl göstərib onların hamısını azdıracağam. Yalnız Sənin sadiq qullarından başqa”.(Hicr surəsi, 39-40)

Elə buna görə də ixlaslı səmimi möminlərin şeytanın hiylələrinə görə heç bir qorxu və narahatlıqları yoxdur. Çünki onlar iman gətirənlərə şeytanın heç bir gücü olmadığını bilir və yalnız Allah`dan qorxurlar. Şeytandan qorxanlar isə yenə onu dost və vəli edən inkarçılardır. Bu gerçək də Quranda belə vurğulanmışdır:

O şeytan sadəcə sizi öz dostları ilə qorxudur. Möminsinizsə, onlardan qorxmayın, Məndən qorxun!. (Al -i İmran surəsi, 175)

Quranda Allah şeytanın peyğəmbərlər də daxil olmaqla bütün insanlara şübhə və vəsvəsə verməyə çalışacağını bildirmiş və bunun ürəyində xəstəlik olanlarla gerçək ixlas sahiblərinin bir-birlərindən ayırt edilməsi üçün yaradılan xüsusi imtahan olduğuna diqqət çəkmişdir. Elm və ixlas sahibi şəxslər şeytanın bu vəsvəsələrindən təsirlənmirlər. Çünki şeytanın müstəqil gücü olmadığını, Allah`ın yaratdığı və Allah`ın idarəsində olduğunu bilirlər. Şeytan Allah`ın diləməsi xaricində heç bir insanı doğru yoldan azdırmır, ixlasını zədələyə bilmir, pis yola sövq etmir. Müsəlmanların (şeytan onlara vəsvəsə verməyə çalışdığında) Quranın Rəbbimizdən gələn həqiqət olduğu mövzusunda ürəkləri rahatlayır. Bu həqiqət ayələrdə belə xəbər verilir:

Biz səndən əvvəl elə bir elçi, elə bir peyğəmbər göndərməmişik ki, o,(ayələrimizi)(oxumaq) istədikdə şeytan onun oxuduğuna gizlicə (vəsvəsə) verməsin. Lakin Allah şeytanın gizlicə təlqin etdiyini yoxa çıxarar. Sonra da Allah Öz ayələrini möhkəmlədər. Allah Biləndir, Müdrikdir.
(Belə edər ki,) şeytanın gizli təlqinini qəlbində xəstəlik olanlar və qəlbi sərt olan insanlar üçün bır sınaq (vasitəsinə) çevrilsin. Həqiqətən, zalımlar uzaq bir ayrılıq içindədirlər.
Qoy elm verilən kəslər, bu (Kitabın) Rəbbin tərəfindən (göndərilmiş) həqiqət olduğunu bilsinlər ki, ona inansınlar və qəlbləri ona bağlansın. Şübhəsiz ki, Allah iman gətirənləri doğru yola yönəldər.

(Həcc surəsi 52-54)

Kitabın əvvəlki hissələrində ixlasın əhəmiyyətini və ixlaslı möminin xüsusiyyətlərini Quran ayələri ilə açıqladıq. Allah`ın razı qaldığı qullarından olmaq və sonsuz cənnət nemətlərinə qovuşmaq istəyən mömin ixlası qazanmaq üçün həyatının hər anını Quran əxlaqına görə yaşamalıdır. Lakin bunun üçün səmimi qəlbdən, şəriksiz Allah`a yönəlməsi, yalnız Allah`ı razı etmək üçün çalışması və ixlasını zədələyəcək bütün mənfi təsirlərə qarşı son dərəcə diqqətli olmalıdır. Çünki əvvəlki hissədə vurğuladığımız kimi, şeytan da fasilə vermədən müxtəlif üsullarla insanı doğru yoldan çevirməyə çalışır.

İnsan vərdişlə və ya başqasının hərəkətini təkrarlayaraq ixlasını zədələyəcəyini, şirk qoşmadan etdiyi əməllərə zərər verəcəyini unutmamalıdır. Buna görə də daima niyyətinə nəzarət etməli, hər söylədiyi sözü, etdiyi əməli Allah üçün etməlidir. Bununla yanaşı bu əxlaqa sahib olmağın çox asan olduğunu da heç vaxt ağılından çıxartmamalıdır. Səmimiyyət, dürüstlük və şirksiz Allah`a yönəlmək insanın heç güc sərf etmədən qazanacağı xüsusiyyətlərdir. Həmçinin, hər işdə bir asanlıq yaradan Rəbbimiz bizləri elçiləri ilə və saleh möminlərlə dəstəkləmiş, ixlası qazanmağın yollarını da ayələri ilə göstərmişdir. İslam alimləri də ixlas mövzusunun üzərində xüsusilə dayanmış və əsərlərində iman gətirənləri şirksiz Allah`a yönəlməyə və ixlaslı olmağa dəvət etmişlər.

Bədiüzzaman Səid Nursinin əsərləri də ixlası qazanmağa çalışan müsəlmanlar üçün çox əhəmiyyətli rəhbərdir. Bədiüzzaman ixlasın üzərində xüsusilə dayanmış və bu mövzuda iman gətirənlərə çox vacib tövsiyələr vermişdir. Bədiüzzamanın ixlas haqqındakı önəmli fikirlərdindən:

"Ey axirət qardaşlarım və ey Qurana əməl edən yoldaşlarım! Bilin ki, bu dünyada, xüsusilə, axirət xidmətlərində ən mühümü, ən böyük qüvvə, ən məqbul vasitə, ən əhəmiyyətli dayaq nöqtəsi, ən qısa həqiqət yolu, ən məqbul mənəvi dua, məqsədə çatmada kəramətli vasitə, ən yüksək xarakter, ən safı qulluq: ixlasdır. "(Risale-i Nur Külliyyatı, 21. Lema, s. 668)

Bədiüzzamanın vurğuladığı kimi ixlas, insanın qulluq vəzifəsini əskiksiz yerinə yetirməsi üçün sahiblənməli olduğu ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərdən biridir. Çünki "Biz Kitabı sənə bir həqiqət kimi nazil etmişik. Sən də, dinin yalnız Allah`a məxsus olduğuna (iman gətirərək), Ona ibadət et! Doğrusu, əsl din ancaq Allah`a məxsusdur…" (Zumər surəsi, 2-3) ayələri ilə də əmr edildiyi kimi, əsl din yalnız ixlasla, xalis Allah`a yönəlməklə yaşana bilir. Bədiüzzaman Səid Nursi insanın etdikləri ilə Allah qatında dəyər qazanması üçün ixlasın vacibliyinə bu sözləri ilə diqqət çəkmişdir:

"…Madam ki, ixlasda barəsində danışılan xüsusiyyətlər kimi çox nurlar və qüvvələr var… Əlbəttə hamıdan çox bütün qüvvəmizlə ixlası qazanmağa məcburuq və ixlasın sirrini özümüzdə yerləşdirmək üçün möhtacıq. Yoxsa həm indiyə qədər qazandığımız xeyirli xidmətlər qismən ziyan olar, davam etməz; həm şiddətli məsul olarıq. "(Risale-i Nur Külliyyatı, 21. Lema, s. 668)

Allah Quran ayələri ilə insanın xalis iman və ixlası necə qazanacağını bildirmişdir. Qeyd edək ki, hər insan da ixlası və səmimiyyəti tək başına qavrayacaq və yaşayacaq şəkildə yaradılmışdır. Buna görə ixlası qazanmaq və artırmaq son dərəcə asandır. İnsan heç bir məlumata sahib olmasa da sırf vicdanına müraciət edərək ixlası qazana bilər. Sırf səmimi qəlblə Allah`a yönəlməklə, ixlası zədələyən bütün rəftarlardan təmizlənib, hansı rəftarın ixlaslı, hansının isə ixlassız olduğunu anlayacaq hala gəlir. Bu səbəblə də insan vicdanın necə rəhmani rəhbər olduğunu bilməli, heç vaxt "hansı rəftarın ixlaslı olacağını bilmirdim", "göstərdiyim davranışın ixlasımı zədələyəcəyini təxmin edə bilmədim", "mən səmimi və ixlaslı olduğumu sanırdım" kimi məntiqlərlə özünü aldatmamalıdır. Bütün bunların insanın vicdanını rahatlaşdırmaq üçün qarşıya qoyduğu səmimiyyətdən uzaq düşüncələr olduğunu unutmamalıdır. Çünki vicdanla davranan kimsə üçün ixlası qazanmaq və bunu axirətə qədər qorumaq son dərəcə asandır.

Bu hissədə Quran ayələri ilə bizlərə bildirilən, eyni zamanda vicdanın da insanlara daima xatırlatdığı ixlası qazanmağın yollarına toxunacaq və insanların gündəlik həyatlarında bu mövzularla necə qarşılaşacağına dair nümunələr verəcəyik. Daha sonra insanların ixlaslarını zədələyən rəftarlara diqqət çəkib ixlası qazanmağın necə asan olduğunu izah edəcəyik.

İxlaslı olmaq möminə güc verir

İnsanın ixlası düzgün yaşaması üçün əvvəlcə ixlasın nə qədər əhəmiyyətli olmasının səbəbini qavramalı və yüksək imanlı olmağı ürəkdən arzulamalıdır.Çünki ixlasın əhəmiyyətini qavramayanlar güc və qüdrəti dünyəvi dəyərlərdə axtarır, cəmiyyət içində özlərinə yer tapmaq üçün bunların arxasınca qaçırlar. Şan-şöhrət, zənginlik, gözəllik, kariera və ya etibar sahibi olmaq bu düşüncədəki insanların əldə etmək istədikləri xüsusiyyətlərdir. Halbuki, bunların heç biri insana nə dünya həyatında, nə də axirətdə sağlam güc və ya etibar qazandırmır. Bədiüzzaman Səid Nursi də "Bütün qüvvətinizi ixlasda və haqda bilməlisiniz. Qüvvət haqdadır və ixlasdadır. Haqsızlar da haqsızlıqları içində göstərdikləri ixlas və səmimiyyət üzündən qüvvət qazanırlar. Bəli, qüvvətin haqda və ixlasda olduğuna sübut, xidmətimizdir. Xidmətimizdəki bir parça ixlas, bu iddianı isbat edir və özü-özünə dəlil olur. "(Risale-i Nur Külliyyatı, 21. Lema, s. 669) sözləri ilə möminin həm dünyada, həm də axirətdə güc və qüvvəti yalnız ixlasla qazanacağını xatırlatmışdır. Bu düsturu unudub yuxarıda saydığımız maddi dəyərlərin arxasına düşən isə şəriksiz Allah`ın razılığına yönəlmir.

Məsələn, müsəlmanlara faydalı olacaq bir mövzuda dörd-beş nəfər arasında əmək bölgüsü edildiyini fərz edək. Bu şəxslərdən birinə pərdə arxasında qalan, passiv və səs gətirməyəcək, amma bir o qədər də çətin iş verildiyini düşünək. Digər şəxslərə isə daha ön planda, insanların təriflərini qəbul edəcəkləri, daha aktiv vəzifə verilsin. Əgər bu şəxs ona verilən vəzifənin məhz arxa planda olduğu və təqdir qazanmayacağı üçün rədd edər, bunun yerinə insanların bəyənməsini qazanacağı, özünü ön plana çıxarıb tərif eşidəcəyi vəzifə ilə dəyişdirmək istəsə bu an ixlasını zədələyər. Çünki belə vəziyyətdə insan 'Həm o qədər əmək sərf edim, həm də ortaya çıxan işdə mənim adım keçməsin. Üstəlik də digərləri daha az işləyib məndən daha çox təqdir toplasınlar' kimi ixlasdan uzaq düşüncəyə qapılır. Məqbul olan isə təqdiri və tərifi yalnız Allah`dan gözləmək, etdiyi işdə şəriksiz Allah`ın razılığını güdməkdir. Əgər ediləcək iş fayda vermirsə bunu kimin etdiyi əhəmiyyətli deyil. Bir insanın etdiyi işi kimsə bilməsə və insanlardan təqdir toplamasa da, yalnız Allah`ın razılığını qazanmaq və fayda gətirəcək işə vəsilə olmaq üçün bu işi şövqlə boynuna götürməlidir. Çünki ixlaslı rəftar budur.

Həyatının hər anında ixlaslı davranan şəxs, həm dünyada müvəffəqiyyətli və dinc olur, həm də axirətdə gözəl qarşılığı ümid edir. Çünki bu şəxs dünyəvi imkanlarına, qazandığı mövqeyə, sahib olduğu mal və ya mülkə, cəmiyyətdəki etibarına deyil, əvvəl Allah`a, sonra da imanına, ağılına, vicdanına və ixlasına güvənərək hərəkət edir. Allah da şirk qoşmadan Özünə yönələnə "… Allah Ona yardım edənlərə, mütləq yardım edər. Şübhəsiz ki, Allah Qüvvətlidir, Qüdrətlidir.." (Həcc surəsi, 40) ayəsi ilə də bildirdiyi kimi, həmişə kömək edir. Buna görə də imanın və ixlasın qarşısında başqa gücün qalib gəlməsi mümkün deyil. Çünki ixlaslı insan Allah`ın köməyini, dəstəyini və gücünü qazanmış olur.

Allah qorxusunu artırmaq

Allah qorxusu insanın ixlasının artması üçün ən əhəmiyyətli yoldur. Allah`ın böyüklüyünü, Ondan başqa ilah olmadığını, kainatı yoxdan yaradan, bütün canlıları izləyən və rəhmət edənin yalnız Allah olduğunu qavrayan insan dərin sevgi ilə Allah`a bağlanır. Dünyada və axirətdə əsl dostunun yalnız Allah olduğunu, bu səbəbdən razılığı axtarılacaq olanın da ancaq O olduğunu anlayır. Bu güclü sevgi ilə yanaşı Allah`dan şiddətlə qorxur. Allah "... Allahdan qorxun və bilin ki, Onun hüzuruna toplanılacaqsınız." (Bəqərə surəsi, 203) ayəsi ilə insanlara Özündən qorxub çəkinmələrini bildirmişdir.

Allah qorxusu insanın Allah`ın böyüklüyünü bilməsindən və Onun gücünü təqdir etməsindən qaynaqlanır. Allah`ın ucalığını və sonsuz qüdrətini qavrayan insan, Onun razılığına uyğun həyat sürmədiyi təqdirdə Allah`ın intiqam alan, əzab verən sifətləri ilə qarşılaşacağını bilir. Çünki Quran ayələrində Allah`ın inkar edənlər üçün dünyada və axirətdə hazırladığı əzab ətraflı izah edilir və bu vəziyyətə qarşı bütün insanlar xəbərdar edilib qorxudulur. İnanan insan həyatının hər anında bu şüurla hərəkət edir. Allah qorxusu onun dünya həyatının axır-əvvəl sona çatacağını, bütün insanların Allah`ın hüzurunda hesaba verəcəklərini unutmamağı təmin edir. Hər anı bu əzabı düşünərək keçirir. Bu şüur açıqlığı da insanın Allah`ın əzabı ilə qarşılaşmasından qorxub çəkinməsinə səbəb olur.

Çəkinmə insanın Allah`ın haram etdiyi və razı olmadığı davranışlardan şiddətlə qaçması və Onun əmrlərini yerinə yetirməkdə zəifliyə qapılmamasıdır. Allah`dan qorxub çəkinən ixlaslı insan hansı davranışdan Allah`ın razı olmadığını bilir və dərhal bunu düzəltməyə çalışır. Məsələn, nəfsində mala qarşı düşkünlüyü varsa bunu fərq edir. Beləliklə, bu düşkünlüyündən xilas olmaq üçün bütün imkanlarını Allah yolunda xeyirli işlərdə istifadə etmək üçün səfərbər edir. Bu, insana fayda gətirəcək əxlaqdır. Ayrıca ixlasa ən uyğun rəftar da budur. İxlası qazanmaq istəyən kimsə içində mala və mülkə olan zəifliyin olduğunu fərq etdiyində, dərhal Allah`ın'malınızı Allah yolunda infaq edin' əmrini xatırlamalı və yenə "Allah`dan bacardığınız qədər qorxun" ayəsini düşünərək Allah`ın bəyənməyəcəyi rəftarı göstərməkdən qorxmalıdır. Hər nə qədər nəfsi əksini əmr etsə də Allah`ın ayədə buyurduğu kimi, sevdiyi şeylərdən infaq etməlidir. Ayədə belə buyrulur:

Yaxşı əməl üzünüzü məşriqə və məğribə tərəf çevirməyiniz deyildir. Lakin yaxşı əməl (sahibləri) Allaha, Axirət gününə, mələklərə, kitablara, peyğəmbərlərə iman gətirən, sevdiyi malı qohum-əqrəbaya, yetimlərə, kasıblara, müsafirlərə, dilənənlərə və kölələrin azad edilməsinə sərf edən, namaz qılıb zəkat verən, əhd bağladıqda əhdlərini yerinə yetirən, sıxıntı və xəstəlik üz verdikdə, habelə döyüşdə səbir edən şəxslərdir. Onlar imanlarında doğru olanlardır. Müttəqi olanlar da elə məhz onlardır. (Bəqərə surəsi, 177)

Allah"Nə qədər bacarırsınızsa Allahdan qorxun. (Peyğəmbərə ) qulaq asıb itaət edin (Tegabün surəsi, 16) ayetiyle insanlara güçlerinin yettiği kadar Kendisi'nden korkmalarını emretmiştir. Bu ayetin bir gereği olarak iman eden insan hiçbir zaman için Allah'a karşı olan imanını, korkusunu yeterli görmez. Hayatının son anına kadar kalbindeki Allah korkusunu ve sakınma gücünü artırmaya çalışır. Çünkü Kuran ayetlerinde "Allah`dan qorxub çəkinənlər" olduğu kimi "Allah`dan içləri titrəyərək qorxub çəkinən şəxslər" olduğundan da bəhs edilmişdir.

Ayələrdə belə buyurulur:

Həqiqətən, öz Rəbbindən (Onu) görmədikləri halda qorxanlar üçün bağışlanma və böyük bir mükafat vardır. (Mülk surəsi, 12)

"...Rəbbindən qorxur və pis haqq-hesabdan çəkinirlər." (Rə'd surəsi, 21)

Allah qorxusu ilə ixlas bir-birlərinə paralel inkişaf edir. İman gətirən insan Allah`dan bacardığı qədər qorxmaqüçün səy göstərir. Bu səyin başqa adı da ixlasdır. İxlası sayəsində "Ey iman gətirənlər! Allahdan Ona layiq olan tərzdə qorxun və ancaq müsəlman olduğunuz halda ölün!." (Aliİmran surəsi, 102) ayəsi ilə bildirildiyi kimi, Allah`dan qorxub çəkinməyi bacarır. Bu zaman yaranan dərinlik və həssaslıq isə insanın daha da çəkinməsinə vəixlaslı davranmasına səbəb olur. Həmçinin "Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun, Ona (yaxınlaşmaq üçün) vasitə axtarın..." (Maidə surəsi, 35) ayəsi ilə də bildirildiyi kimi, Allah`a yaxınlaşacaq vəsilələri görən və bu fürsətləri qiymətləndirən ixlaslı insan olur.

Beləinsan Allah`dan içi titrəyərək qorxduğu üçün Quran əxlaqını yaşamaq mövzusunda zəiflik göstərmir. Qarşısına çıxan ibadət fürsətlərini görməzlikdən gələrək laqeyd davranışları olmur. Hər an hər yerdə, istər çoxluq içərisində, istərsə də təklikdə Allah`ın özünü görüb eşitdiyini unutmur. Gücünün çatdığı ən gözəl rəftarı göstərmədiyi təqdirdə Allahın əzabı ilə qarşılaşacağını bilib hərəkət edir. Allah qorxusunun artması ilə bu şüur fasiləsiz güclənir və beləliklə həyatının hər anında, etdiyi hər işdə Allah`ın cəhənnəm əzabını xatırlayıb ixlasının tələbini yerinə yetirir.

Allah`dan başqa heç kimdən qorxmamaq

İman gətirən bir insanın vəzifələrindən biri də "Onlar Allah`ı layiqincə qiymətləndirmədilər. Halbuki, Qiyamət günü yer bütünlüklə Onun Ovcunda olacaq, göylər isə Onun Əli ilə büküləcəkdir. O, pakdır, müqəddəsdir və onların (Ona) qoşduqları şəriklərdən ucadır.." (Zumər surəsi, 67) ayəsi ilə xatırladılan həqiqətin şüurunda olubAllah`ı gərəyi kimi təqdir edən imana gəlməkdir. Allah`ı təqdir etmək, Onu bütün adları ilə tanıyıb, bu adların təcəllilərini həyatın hər anında görüb qavramaqla mümkün olur. Çünki insan yalnız Allah`ın böyüklüyünü qavradığı təqdirdə Ondan qorxub çəkinər və yalnız belə səmimi imana çatar.

İnsanın Allah`ı təqdir etməsi üçün 'Allah`dan başqa güc və qüvvət olmadığını anlamalıdır. Allah`ı lazımi kimi təqdir edə bilməyən insanlar dünya həyatının xarici görünüşünə aldanır və həyatlarını bu istiqamətdə yönləndirirlər. Dünya həyatında əhəmiyyətli olan pul, etibar və ya mövqe kimi xüsusiyyətlərə sahib insanları gözlərində böyüdür, onları ən doğru qərarı verə bilən, ətraflarındakı insanları istiqamətləndirən güc və iqtidar sahibləri kimi görürlər. Buna görə də onların diqqətini çəkməyə, onların təqdirlərini qazanmağa çalışırlar. Eyni məntiqin əsası olaraq onların pis reaksiyasından şiddətlə çəkinir və onlardan gələn zərərə hədəf olmamaq üçün də ciddi qorxuya düşüb onlardan çəkinirlər.

Əgər bu insanlara inanclarını soruşsaq aralarında Allah`a iman gətirdiklərini söyləyən şəxslərin də olduğunu görərik. Lakinbu insanlar qorxub çəkindikləri insanların Allah`dan müstəqil hərəkət ədən varlıqlar olduqlarının düşüncəsindədirlər. Bu da onların ibadətlərindəki ixlaslarını qırır, onları çəkindikləri və ya dəyər verdikləri bu insanların məmnuniyyətlərini hədəfləyərək bir şey etməyə yönəldə bilməkdədir.

Halbuki, Allah diləmədikcə insanlara bir xeyir verəcək və ya zərər yetirəcək heç bir güc yoxdur. Allah Quran ayələri ilə bu inancın etibarsızlığını insanlara açıqlayır. Ayələrdə belə buyurulur:

Əgər sən onlardan: “Göyləri və yeri kim yaratmışdır?”– deyə soruşsan, onlar mütləq: “Allah!”– deyəcəklər. De: “Bir deyin görək, əgər Allah mənə bir zərər toxundurmaq istəsə, sizin Allahdan başqa ibadət etdikləriniz Onun zərərini aradan qaldıra bilərlərmi? Ya da O mənə bir mərhəmət göstərmək istəsə, onlar Onun mərhəmətinin qarşısını ala bilərlərmi?” De: “Mənə Allah yetər. Təvəkkül edənlər yalnız Ona təvəkkül edirlər!” (Zumər surəsi, 38)

…De: “Əgər Allah sizə bir zərər yetirmək və ya bir xeyir vermək istəsə, Onun (edəcəyi işin) qarşısını kim ala bilər?” Xeyr, Allah sizin nə etdiyinizdən xəbərdardır.” (Fəth surəsi,11)

Buna görə də "…Onlardan qorxmayın, Məndən qorxun ki, Mən də sizə olan nemətimi tamamlayım və bəlkə, siz doğru yola yönələsiniz." (Bəqərə surəsi, 150) ayəsi ilə insanlara Allah`dan başqa heç kimdən qorxub çəkinməmələrini xatırladır. İnsanaşirksiz ixlası qazandıran bu iman səviyyəsini peyğəmbərlərin əxlaqlarında da görmək mümkündür. Quranın "Onlar Allahın risalətini təbliğ edir, Ondan qorxur və Allahdan başqa heç kəsdən qorxmurdular. Allah Özü haqq-hesab çəkməyə kifayətdir.." (Əhzab surəsi, 39) ayəsində elçilərin Allah`dan başqa heç kimdən qorxmadıqlarına diqqət çəkilir.

Allah`ı lazımi şəklidə təqdir ədən hər insan Allah`dan başqa güc olmadığını bilir və Ondan başqa heç kimdən qorxmur. Allah diləmədikcə heç bir şeyin olmayacağını bilir ki, bu da onun daima xalis niyyətlə, şəriksiz, yalnız Allah`a yönələrək ibadət etməsini təmin edir. Edəcəyi yaxşılığı insanların diqqətini çəkməməkdən qorxduğu üçün deyil, əgər etməzsə Allah`ın əmrinə qarşı çıxacağı üçün edər. Həmçinin etdiyi işdən imtina edəcəyi zaman da bunu yenə insanların qəzəbini düşündüyü üçün deyil, Allah`ın rəhmətini qazanmaq və Onun əzabından çəkinmək üçün edər.

Məsələn, işyerində işləyənlərdən bir xeyr quruluşuna hədiyyə üçün pul toplanması tələb edildiyində bəzi insanlar bu təklifi Quran əxlaqının tələbi olaraq qiymətləndirirlər. Verdiklərini tamamilə Allah`dan qorxduqlarıüçün verərlər. Bəziləri isə əgər hamının etdiyini etməsələr pul vermədikləri üçün digər şəxslərin "necə də xəsisdir", "təkcə o hədiyyə üçün pul vermədi" və ya "pulu yoxduryəginki" kimi ittihamlara məruz qalacağını düşündükləri üçün pul verərlər. İnsanların nəzrində belə görünmək, onların mənfi rəylərini qazanmamaq üçün heç istəmədikləri halda, verdiklərini əsəblə verərlər. Şübhəsiz ki, bu sədəqənin Allah qatında qarşılığı, ixlas sahiblərinin sədəqələrinin qarşılığından çox fərqlidir. Çünki bu şəxslər ixlaslarını zədələmiş və Quran əxlaqından uzaqlaşmışlar. Etdiyi işi yalnız Allah`dan qorxduqları üçün edən isə ixlaslı davrandığından Allah qatında gözəl qarşılığını ümid edir.

İnsanlardan çəkinənlərlə Allah`dan qorxanlar arasındakı fərqlərə əks vəziyyətlərdə də rast gəlinir. Məsələn, yenə işyerində haqsız yerə mənfəət əldə etmə vərdişində olan birini fərz edək. Əgər bu şəxs etdiyinin Allah qatında çirkin qarşılanacağı xatırladıldığında təsirlənmir, lakin etdiyi əxlaqsızlıqların iş yerində ifşa olunacağı deyildiyində rəftarından imtina edirsə, bu insanın səmimiyyətindən bəhs etmək mümkün deyil. İlk baxışdan bu insanın pis olan bir rəftarını tərk etmiş kimi görsənir, lakin bunu Allah qorxusundan deyil, insanlardan çəkindiyi üçün düzəltdiyindən ixlassız hərəkət etmiş olur. Lakin bu hərəkətini düzəltməsi üçün qarşısında hər zaman bir fürsət vardır. Bunun üçün səmimiyyətlə tövbə edib, rəftarını düzəltsə, o andan etibarən edəcəyi əməllərində ixlaslı ola bilər. İxlası qazanmaq istəyən bir insanın gündəlik həyatda tez-tez rast gəldiyimiz bu nümunələrdən lazımlı nəticələri çıxarıb ibrət alması və nəfsini bu istiqamətə yönləndirməsi son dərəcə əhəmiyyətlidir. Əgər Allah`dan başqa çəkindiyi varlıq və ya mövqe varsa ixlası əldə etmək üçün bunlardan mütləq təmizlənməlidir.

Hər işdə Allah`ın razılığını güdmək

Qarşılaşdığı hər hadisədəən ixlaslı rəftarı göstərmək istəyən bir insanın hər işində "Allah`ın razılığının" axtarışında olmalıdır. Allah bir ayədə "…Yaxşı işlər görməkdə bir-birinizlə yarışın. Hamınızın qayıdışı Allaha olacaq…" (Maidə surəsi, 48) şəklində buyurur. Başqa ayədə isə Rəbbimiz bu şəkildə buyurur:

"Sonra, Kitabı qullarımız içərisindən seçdiklərimizə miras etdik. Onlardan kimisi özünə zülm edər, kimisi orta yol tutar, kimisi də Allahın izni ilə yaxşı işlərdə öndə gedər. Böyük lütf də budur." (Fatır surəsi, 32)

Ayədə də bildirildiyi kimi, Allah`a iman gətirdikləri halda “orta yol tutan” insanlar da vardır, “xeyirlərdə yarışıb önə keçənlər” də. İxlas sahibi müsəlman xeyirlərdə yarışır. Hər zamanAllah`ın razı olacağı şəklidə davranmaq üçün ciddi səy göstərir, əlindəki bütün imkanları istifadə edərək saleh qullardan olmağa çalışır.

Din əxlaqını yaşamada orta yolu tutanlar və xeyirlərdə yarışanlar arasındakı fərqi belə açıqlayaq; insan, həyatı boyu bir çox hadisə ilə qarşılaşır. Həyatına necə yönləndirəcəyi, hadisələr qarşısında hansı vəziyyət alacağı, necəəxlaq göstərəcəyi barədə fərqli zamanlarda müxtəlif variantlarla qarşılaşır. Seçim isə tamamilə öz vicdanına qalıb. İman gətirən bir insanın şüuru din əxlaqına zidd variantlara qarşı son dərəcə açıqdır. Buna görə də bu insan bu ehtimalları təmənnasız rədd edir və Allah`ın razılığına uyğun, ən çox əcri qazandıran, Allah`a yaxınlıqda ən çox yolu qət ediləndavranışı seçir.

Elə bu insanın aldığı qərarlardakı vicdanı dəqiqlik də ona ixlası qazandıran ən əhəmiyyətli yollardan biridir. Quranda iman gətirənlər arasında yarışıb önə keçən saleh şəxslərdən belə bəhs edilir:

"Hamısı eyni cür deyillər. Kitab əhli içərisində haqdan möhkəm yapışan bir camaat vardır ki, onlar gecələri səcdəyə qapanıb Allahın ayələrini oxuyurlar. Belələri Allaha, Axirət gününə iman gətirir, yaxşı işlər görməyi buyurur, pis əməlləri qadağan edir və xeyirxah işlər görməyə tələsirlər. Məhz onlar əməlisalehlərdəndirlər. "(Ali İmran surəsi, 113-114)

İnsanın çoxlu alternativlə qarşılaşsa belə, bütün bunlar arasından Allah`ın razı olacağı variantı görməsi son dərəcə asandır. Allah`a yaxınlaşma axtarışında olan və hadisələrə imanla yanaşan bir insan üçün bu çox dəqiq və nəzərə çarpandır.

Məsələn, insan gününü necə keçirəcəyi barədə bir çox alternativlə qarşılaşır. Bütün gününü evdə oturub idman edərək və televizor izləyərək keçirə bilər. İdmanın sağlamlığı üçün əhəmiyyətli olduğunu, televizorun da mədəniyyətinin artmasına səbəb söyləyərək bunlarda Allah rizasını gördüyünü söyləyə bilər. Əlbəttə ki, bunların hər ikisi əhəmiyyətli və faydalı fəaliyyətlərdir. Lakin dünya üzərində dinsiz axınlar bu qədər güclənmişkən, İslam torpaqlarında müdafiəsiz qadınlar, yaşlılar və uşaqlar "Rəbbimiz Allah`dır" dedikləri üçün öldürülərkən, döyüşlər, qarşıdurmalar və əxlaqi korlanma bu dərəcə artmışkən, iman gətirən bir insanın bütün gününü idmana və televiziyaya ayırması vicdanlı rəftar olmaz.

Bunun yerinə Quran əxlaqının mükəmməlliyini digər insanlara izah edib onların da axirətlərinə vəsilə olmağa çalışması heç şübhəsiz digərindən daha xeyirli davranış olacaq. Çünki bu "Qoy sizin içərinizdən xeyrə çağıran, yaxşı işlər görməyi buyuran və pis əməlləri qadağan edən bir camaat çıxsın. Məhz onlar nicata qovuşanlardır." (Ali İmran surəsi, 104) ayəsi ilə də bildirildiyi kimi, hər müsəlmanın daşımalı olduğu məsuliyyətdir. Bu alternativi seçdiyi təqdirdə insan, prioritetli olaraq öz axirəti üçün ibadət və saleh bir əməldə sayılır. Bununla yanaşı, ayənin hökmünü yerinə yetirib, din əxlaqını təbliğ etdiyi və başqalarının da hidayətlərinə vəsilə olduğu üçün əcr qazanır.

Allah bu barədə Quranda belə bir nümunə verir:

Doğrudanmı siz hacılara su verməyi və Məscidulharamı abadlaşdırmağı Allaha və Axirət gününə iman gətirib Allah yolunda cihad edənlərlə eyni tutursunuz? (Bilin ki,) onlar Allahın yanında bərabər sayılmırlar. Allah zalım milləti doğru yola yönəltməz. İman gətirib hicrət edən və Allah yolunda öz malı və canı ilə cihad edənlərin Allah dərgahında ən yüksək dərəcələri vardır. Məhz onlar nicat tapanlardır.(Tövbə surəsi, 19-20)

Ayələrdən də aydın olduğu kimi, hacılara su paylamaq və ya Məscidulharamı təmir etmək də Allah`ın rizası olduğu xeyirli davranışlardır. Lakin imkanları olduğu halda ibadətlərini bu davranışlarla məhdudlaşdıran şəxslərin özlərini aldatmamaları və etdiklərini kafi görməmələri son dərəcə əhəmiyyətlidir. Çünki müqayisə edildiyində bunların Allah yolunda malı və canı ilə mübarizə edən bir insanın davranışları ilə eyni olmadığı bilinir. İnsanın daha gözəlini, xeyirlisini və ya təqvaya, Quran əxlaqına daha uyğun olduğunu düşündüyü davranış varkən bundan daha azını seçməsi ixlasa uyğun davranış olmaz. Çünki bu vicdanını tam da istifadə etməməsi, az da olsa nəfsinə pay ayırması, öz rahatlığından vəmənfəətlərindən yana hərəkət etməsi deməkdir. Halbuki, Qurana uyğun olan, edilməli olan iş nə qədər nəfsinə tərs, çətin olsa vəfədakarlıq tələb etsə də insanın hər an üçün Allah`ın razılığını qazanması, nəfsinin mənfəətlərini seçməsidir. Bu şüur möminə ixlası, bir-birinin ardınca gələn saleh əməlləri səbəbindən də Allah`ın razılığını, rəhmətini və cənnətini qazandırır.

Qarşılığı yalnız Allah`dan gözləmək

İxlası qazanmaq istəyən bir insan, bu həqiqətin şüuruna çatmalıdır. İnsan dünya həyatında etdiklərinin qarşılığını yalnız Allah`dan gözləməlidir. Etdiyi işi Allah`ın razılığı, rəhməti və cənnəti xaricində hər hansı qarşılıq üçün etməsi ixlası qırıb insanı səmimiyyətsizliyə sürüyür. Çünki Allah`ın verəcəyinin xaricində, insanlardan maddi və mənəvi mənfəətlər əldə etmək niyyətilə edilən yaxşılıq insana qazancdan çox itki gətirər. İnsan bu düşüncəylə illərlə Allah yolunda xidmət etsə də bu etdiklərini yalnız Allah`ı razı etmək üçün etmədiyi müddətcə, əslən ixlası qazanmamış deməkdir. Lakin niyyətinə Allah`ın razılığından başqa bir şey qatmadan etdiyi ibadətlər insana böyük əcr və savab qazandırır.

Allah "Həqiqətən, bu Quran (insanları) ən doğru yola yönəldir və yaxşı işlər görən möminlərə, özləri üçün böyük mükafat olacağı ilə müjdə verir." (İsra surəsi, 9) ayəsi ilə saleh əməlin 'böyük əcrlə' qarşılıq tapacağını bildirmişdir.

Bədiüzzaman Səid Nursi də əsərlərində insanın qurtuluşunun ancaq ixlasla mümkün olacağını söyləmiş, ixlası qazandıracaq olanın isə yalnız Allah`ın razılığını güdmək olduğunu belə ifadə etmişdir:

"… Medarı necat (qurtuluş vəsiləsi) və halas (qurtuluş), tək ixlasdır. İxlası qazanmaq çox mühümdür. Bir zərrə ixlaslı əməl, ağırlıqlarla xalis olmayana seçilər. İxlası qazandıran hərəkətlərdəki səbəbi, sırf Allah`ın bir əmri və nəticəsi Allah`ın razılığı olduğunu düşünməli və vəzifəs(n)i İlahiyyəyə qarışmamalıdır. "(Risale-i Nur Kulliyatı, Lemalar, s. 133)

Bədiüzzaman bir sözündə insanın başqa birinə qarşı eşitdiyi söhbətin də ixlaslı olmasl üçün qarşılıqsız və yalnız Allah rizası üçün olmalı olduğunu vurğulamışdır:

Hər şeydə bir ixlas var. Hətta söhbətin də ixlas ilə bir zərrəsi, ağırlıqlarla rəsmi və ödənişli söhbətə seçilər. İşdə bir şəxs bu ixlaslı söhbəti belə təbir etmiş:

"Mən söhbət üzərinə bir rüşvət, bir ödəniş, bir qarşılıq, bir mükafat istəmirəm. Çünki qarşılığında bir mükafat, bir savab istənilən söhbət zaiftir, davamsızdır. "(Risale-i Nur Kulliyatı, Lemalar, s. 133)

İxlası qazanmaq istəyən kimsə bu həqiqəti qəti şəkildə qavramalıdır.Çünki etdiyi əməllər yalnız belə saleh əməl olacaq və yalnız bu yolla Allah`ın razılığına, rəhmətinə və cənnətinə çatmağı ümid edəcək.

Lakin şeytan hər zaman insanı fərqli düşüncələrlə onu Allah`ın razılığı xaricində mənfəətlərin axtarışına yönəltmək istəyir. "Onsuz da bu etdiklərimi Allah`ın razılığını qazanmaq üçün edirəm, bunula yanaşı bir az fərdi mənfəətlər əldə etmənin mənə nə zərəri ola bilər ki", "Həm Allah`ın razılığını qazanaram, həm də ətrafımda bir az etibar qazanaram", "Mən yaxşılıq edəcəyəm və əvəzində onlar da mənə yaxşılıq borclu olacaqlar" və ya "Fədakarlıq edim, amma hər şeyin bir qarşılığı var" kimi məntiqlər şeytanın ara qarışdırması ilə ortaya çıxır. Lakin bu düşüncələrin hər biriinsanı Allah`ın razılığı xaricində əvəzlərin axtarışına itələdiyi üçün ixlası qazanması və saleh əməllər üçün mane olur.

Səid Nursi sözlərində ixlasın insanın yalnız Allah`ın özünə verdikləri ilə sevinib bunlara qane olması ilə əldə edəcəyinə diqqət çəkmişdir. Bədiüzzamanın burada üzərində dayandığı nöqtə isə insanın yalnız dili ilədeyil , həm də ürəyində Allah`ın verdikləri ilə kifayətlənib sevinmənin təslimiyyətini yaşamalı olduğudur. Çünki insan Allah qatında məhz ürəyindəki niyyətindən məsul tutulacaq:

"… Səhabələrin Quranda tərifə məzhər olan comərdlik (özü möhtac olduğu halda başqasına nemət vermək) xüsusiyyətini özünə rəhbər etmək! Yəni hədiyyə və sədəqənin qəbulunda başqasını özünə seçmək və dinə xidmətin qarşılığında gələn maddi mənfəətləri istəmədən və ürəkdən tələb etmədən, məhz Allah`ın lütfkarlığını bilərək, insanlardan minnət götürməyərək və dinə xidmətin qarşılığında da qəbul etməməkdir. Çünki dində xidmətin qarşılığında dünyada bir şey istənilməməli ki, ixlas qaçmasın.Hərçənd ,haqqları var ki, ümmət onların məişətlərini (yaşamaq üçün lazım olan ehtiyaclarını) təmin etsin. Həm zəkata da müstehaktırlar.Lakin bu istənilməz, bəlkə verilər.Verildiyi vaxt da "xidmətimin ödənişidir" deyilməz. Mümkün olduğu qədər qənaətkaranə, başqa əhil və daha çox layiq olmuş olanların nəfslərini öz nəfsinə seçmək (Həşr surəsi, 9) ayəsinin sirrinə nail olmaqla bu təhlükədən xilas olub ixlası kazanabilir"(Risale-i Nur Kulliyatı, Lemalar, s. 150)

Yenə başqa bir sözündə isə Bədiüzzaman "Bu dünya xidmət yurdudur, ödəniş almaq yeri deyil. Saleh əməllərin ödənişləri, meyvələri, nurları boğazda, axirətdədir. O baqi meyvələri bu dünyaya çəkmək və bu dünyada onları istəmək, axirəti dünyaya tabe' etmək deməkdir. O saleh əməlin ixlası qırılar, nuru gedər. Bəli, o meyvələr istənilməz, niyyət edilməz.Verilsə, təşviq üçün verildiyini düşünüb şükr edər. "(Risale-i Nur Kulliyatı, Lemalar, s. 150) deyərək insanın bütün qarşılığı axirətə buraxmasının daha xeyirli olacağına diqqət çəkmişdir.

Həqiqətən də, insanın Allah`ın razılığı xaricində gözlədiyi hər qarşılıq dünyaya aiddir və bu da dünyanı axirəti seçmək deməkdir.Bu insan bəlkə dünya nemətlərindən faydalanacaq, lakin axirətdəki sonsuz gözəlliklərdən məhrum qalacaq.Halbuki ,insan yalnız Allah`ın razılığını və axirəti hədəfləyərək niyyətinə heç bir əlavə qatmadan saleh əməl edərsə, Allah ona həm dünya həm axirət nemətlərini verəcək. Allah " Mömin olaraq yaxşı iş görən kişi və qadınlara əlbəttə gözəl həyat bəxş edəcək və etdikləri ən yaxşı əməllərə görə onları mütləq mükafatlandıracağıq. "(Nəhl surəsi, 97)ilə iman gətirənlərə bu gözəl müjdəni vermişdir.

Quranda peyğəmbərlərin bu mövzuda göstərdikləri üstün əxlaqa dair bir çox nümunə verilmişdir. Ayələrdə bütün elçilərin göndərildikləri birliklərə 'etdikləri xidmətlərin qarşılığında Allah`ın razılığı xaricində heç bir ödəniş gözləmədiklərini' bildirdiklərindən belə bəhs edilmişdir:

Ey qövmüm! Mən bunun əvəzinə sizdən heç bir mükafat istəmirəm.Mənim mükafatım ancaq məni yaradana aiddir. Məgər anlamırsınız? (Hud surəsi, 51)

Ey qövmüm! Mən bunun əvəzinə sizdən var-dövlət istəmirəm.Mənim mükafatım ancaq Allaha aiddir.Mən iman gətirənləri qovan deyiləm.Çünki onlar öz Rəbbi ilə qarşılaşacaqlar.Mən sizi cahil adamlar görürəm.(Hud surəsi, 29)

Bədiüzzaman Səid Nursi də insanın ancaq peyğəmbərlərdəki bu əxlaqa istinad edərək ixlası qazanacağını xatırlatmışdır:

… Bir mövqeyə çoxları namizəd olar.Maddi və mənəvi hər bir ödənişə çox əllər uzana bilər. O nöqtədən zəhmət və rəqabət doğulub; dostu düşmənə, razılaşmağı müxalifətə çevirər. Elə bu müdhiş xəstəliyin məlhəmi, dərmanı ixlasdır. Yəni Allah`ın razılığını nəfsin razılığına seçməklə və haqqın xatiri, nəfsin və eqoizmin xatirinə qalib gəlməklə "Əgər üz çevirsəniz, (bilin ki,) mən sizdən heç bir mükafat istəmirəm. Mənim mükafatım ancaq Allaha aiddir. Mənə müsəlmanlardan olmaq əmr edilmişdir." (Yunus surəsi, 72) ayəsinin sirrinə məzhər olub insanlardan gələn maddi və mənəvi ödənişdən istiğna etməklə (Allah`dan başqa kimsənin minnəti altına girməmə) Quranda "... Peyğəmbərin öhdəsinə düşən isə ancaq açıq-aşkar təbliğat aparmaqdır" (Nur surəsi, 54) ayəsinin sirrinə məzhər olub hüsnü qəbul (yaxşı bir qəbul) və hüsnü təsir (yaxşı bir təsir) və təvəccöhü nası (insanların maraq/əlaqəsini) qazanmaq nöqtələrinin Cənabı Haqqın vəzifəsi və lütfkarlığı olduğunu və öz vəzifəsi olan təbliğdə daxil olmadığını və lazım da olmadığını və onunla mükəlləf olmadığını bilməklə ixlasa müvəffəq olar. Yoxsa ixlası qaçırar.(Risale-i Nur Kulliyatı, Kastamonu Lahikası, s. 134)

İnsanların razılığından uzaqlaşmaq, yalnız Allah`ın razılığına yönəlmək

Bədiüzzaman Səid Nursi, Risalə-i Nur Külliyyatında ixlası qazanmanın şərtləri haqqında yazılarının birində belə demişdir: "Əməlinizdə Allah rizası olmalı. Əgər O razı olsa, bütün dünya küssə əhəmiyyəti yox.Əgər O qəbul etsə, bütün xalq rədd etsə təsiri yox. O razı olduqdan və qəbul etdikdən sonra, istəsə və hikməti lazım gəlirsə, sizlər istəmək tələbində olmadığınız halda, xalqlara da qəbul etdirər, onları da razı edər. Onun üçün, bu xidmətdə birbaşa tək Cənabı Haqqın razılığını əsas məqsəd etmək lazımdır. "(Risale-i Nur Külliyyatı, 20. Lema, s. 662-663)

Bədiüzzaman Səid Nursi bu sözləri ilə insanların razılığından təmizlənib yalnız Allah`ın razılığını qazanmağa yönəlmənin əhəmiyyətinə toxunmuşdur.Onun bu sözündə verdiyi nümunə, ixlasın başa düşülməsi üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir.

Həmçinin, hər hansı davranışına görə əgər Allah birindən razı olmayacaqsa bütün dünyanın ondan razı olmağının heç bir əhəmiyyəti olmaz.İnanan insan bunun Allah qatında heç bir dəyəri olmadığını və Allah razı olmadığı müddətcə insanların razı olmasının axirətdə özünə bir şey qazandırmayacağını bilər. Bütün bunlar düşdüyü cahil cəmiyyətin təsirindən meydana gələ bilər . Lakin unutulmamalıdır ki, bunların hər biri də Allah`ın icazəsi ilə həyat tapmış və bir gün torpağın altında çürüyüb bütün güc və qüdrətlərini itirəcək olan aciz varlıqlardır. Buna görə də axirətdə nə kütlənin, nədəstəyin, nə də dilə gətirilən təqdirlərin heç bir faydası olmayacaq.Baqi olan və razılığı qazanılmağa layiq olan yalnız Allah`dır. İnsana daimi ixlasıqazandıran da bu gerçəyi qavrayaraq 'insanların razılığından uzaqlaşıb, yalnız Allah`ın razılığını qazanmağa yönəlməkdir. Quranda bu anlayış aşağıdakı nümunə ilə açıqlanmışdır:

"Allah bir-biri ilə çəkişən bir neçə şərikli ağası olan kişi ilə tək bir ağası olan kişini məsəl çəkir. Onlar məsəlcə eyni ola bilərmi?Həmd Allaha məxsusdur, lakin onların əksəriyyəti (bunu) bilmir. Əslində, sən də öləcəksən, onlar da öləcəklər!" (Zumər surəsi, 29-30)

İnsanın Allah`ın xaricində hər hansı başqa varlığın razılığını düşünərək hərəkət etməsi Quranda 'şirk' və ya 'Allah`a ortaq qoşmaq' olaraq ifadə edilmişdir. Yuxarıda iştirak edən ayədə isə Allah, insanın digərlərinin razılığını axtarıb Allah`a ortaqlar qoşmasını, çoxlu sahibi olan köləyə bənzətmişdir. Allah`a şəriksiz imanla qulluq etməsini isə yalnız birinə təslim olmuş kimsənin vəziyyətinə bənzətmişdir. Allah, Özü xaricində bütün varlıqların bir gün mütləq ölümlə qarşılaşacaqlarını xatırladaraq insanları yalnız Allah`ın razılığına yönəlmələri mövzusunda düşünməyə dəvət edir.

İnsan bu mövzuda nəfsinin təlqinlərinə qarşı da son dərəcə oyanıq olmalı və nəfsini özünü aldatmadan dürüstcə qiymətləndirməlidir.Çünki nəfsin ən böyük arzularından biri də Quran əxlaqına zidd olaraq, insanların məmnuniyyətini, bəyənməsini və təqdirini qazanmaqdır.Belə ki, insanların çoxu etdiyi bir çox işi öz istək və seçimləri istiqamətində deyil də, məhz ətraflarından təqdir yığmaq və bu təqdirlə də cəmiyyətdə bir yer əldə etmək üçün edir.Elə bu səbəbdən də bu insanların həyatlarını istiqamətləndirən ana məntiq 'insanların razılığını qazanma arzuları' olur.

Bir çoxumuz bəzi insanların öz aralarında "Sonra ətrafdan nə deyərlər?", "Bunu ətrafa necə açıqlayarıq", "Ətrafa alçaq olduq", "İnsan içinə çıxa bilmərik ki" " kimi sözlər sərf etdiklərini tez-tez eşitmişik. Bu sözlər ümumiyyətlə bu insanların bir-birləri üçün nə deyəcəklərini, haqqlarında necə düşünəcəklərini, hadisələri necə qiymətləndirəcəklərini son dərəcə əhəmiyyətli görmələrindən qaynaqlanır. Belə ki,bəzən səhv rəftarda vicdanı bir narahatlıq duymaz, lakin bunu insanların öyrənməsinə görə narahatlıq duyarlar. Halbuki, ortada səhv bir davranış varsa əsl əhəmiyyətli olan bunu Allah`ın bilməsidir.Və insanın bu vəziyyəti kompensasiya etmək üçün yönəlməli olduğu mövqe də yenə yalnız Allah`ın mövqesidir.Əgər insan səhvinə görə Allah`a qarşı bir məsuliyyət hiss etmir, amma insanlara qarşı bir xəcalət və utanc duyursa bu, o insanın başqaların razılığını Allah`ın razılığından daha üstün gördüyünü göstərir.Bu insanlar dinin bir çox hökmü haqqında evlərində göstərdikləri həssaslıq və dayanıqlılığı küçədəgöstərmirlər.İnsanların necə şərh edəcəyini düşünüb onların razılıqlarını Allah`ın razılığından üstün tuturlar.Müsəlmanların yanında fərqli, onlardan uzaqlaşıb başqa şəhərə və ya ölkəyə getdiklərində isə fərqli əxlaq göstərirlər.Bəzən bu məntiqlərinə görə ibadətlərini də göz ardı edirlər.Halbuki, ixlaslı rəftarda bunların heç biri olmaz.İxlas sahibi insan hara və ya kimin yanına getsə də, Allah qorxusunda, təqvasında qərarlı davranır. Quranın "O kişilər ki, nə ticarət, nə də alış-veriş onları Allahı zikr etməkdən, namaz qılmaqdan və zəkat verməkdən yayındırmır. Onlar qəlblərin və gözlərin çevriləcəyi bir gündən qorxurlar. " (Nur surəsi, 37) ayəsində heç bir vəziyyətin müsəlmanların rəftarlarına təsir etmədiyinə diqqət çəkmişdir.

İxlası qazanmaq istəyən bir möminin, cahiliyyə cəmiyyətlərində həyatın ən fundamental dayağı olan "insanlar nə deyər" məntiqindən tamamilə xilas olmalıdır.Çünki insanların məmnuniyyətinə dair narahatlıqlar yaşandığı müddətcə insanın şəriksiz ixlas anlayışından bəhs etməsi mümkün deyil.

İnsanın ixlası qazanmaq üçün hər zaman niyyətini xalis tutmalı və şəriksiz Allah`ın razılığına yönəlməlidir.Allah diləmədiyi müddətcə razılığı qazanılan insanların insana faydası olmaz, lakin Allah`ın razılığını, dəstəyini, sevgisini və məmnuniyyətini qazanan insan, bütün bu insanların dəstəyini onsuz da qazandığı deməkdir. İxlasla hərəkət etdiyi üçün Allah ona dünyada da, axirətdə də ən gözəl həyatı yaşadacaq, ona heç bir insanın təmin etməyəcəyi dəstəyi təmin edəcək, heç bir insanla müqayisə edilməyəcək dostluğu nəsib edəcək. Bir sözündə Bədiüzzaman Səid Nursi də bu əhəmiyyətli gerçəyə belə toxunmuşdur:

… Razılıqı İlahi kafidir.Əgər o yar isə, hər şey yardır.Əgər o yar deyilsə, bütün dünya alqışlasa beş pul dəyməz.İnsanların təqdiri, istehsanı (bəyənməsi, xoş qarşılaması), əgər belə işdə, belə əməli ührəvidə xəstəlik isə, o əməli ləğv edər.Əgər seçilirsə, o əməldəki ixlası qırar.Əgər müşevvik (təşviq edici) isə safını aradan qaldırar. Əgər məhz əlaməti makbuliyet olaraq, istəməyərək Cənabı Haqq lütf etsə, o əməlin və elmin insanlarda hüsnü təsiri adına qəbul etmək gözəldir ki... buna işarədir.(Risale-i Nur Külliyyatı, 21. Lema, s. 668)

Ey nəfs əgər təqva və əməli saleh ilə Xaliqini razı etdi sənsə, xalqın razılığını təhsilə lazımlılıq yoxdur, o kafidir.Əgər xalq da Allah`ın hesabına razılıq və söhbət göstərsələr yaxşıdır.Əgər onlarınki dünya hesabına olsa qiyməti yoxdur.Çünki onlarda sənin kimi aciz qullardır.Maahaza ikinci addımı izləməkdə şirki yarımmüdafiəçisi olduğu kimi, təhsili də mümkün deyil. Bəli, bir məsləhət üçün sultana "müracat edən adam sultanı" irza etmiş isə, o iş görülər. Etməmiş isə xalqın iltimasıyla çox zəhmət olar. Mamafih yenə sultanın icazəs(n)i lazımdır. İcazəs(n)i də razılığına mütevakıftır."(Risale-i Nur Kulliyatı, Barla Lahikası, s. 78)

Vicdanı Gücləndirmək

Vicdan Allah`ın insana doğru yolu göstərməklə vəzifələndirdiyi bir gücdür.Həyatının son anına qədər, nəfsinin pisliklərinə, şeytanın qışqırtmalarına və Quran xarici hər cür rəftara qarşı insanı xəbərdar edib qorxudur.Ona Allah`ın razı olacağı rəftarı, Qurana uyğun olan davranışları ilham edir.Qarşılaşdığı hər hadisədə vicdanının səsinəşərtsiz uyğun gələn insan ixlası da qazanmış olur.Çünki ixlas onsuz da insanın vicdanını ən son nöqtəsinə qədər istifadə etməsidir.Nəfsi ilə zidd düşsə və ya çətinliklə qarşılaşsa da, vicdanlı davranmaqdan güzəştə getməməlidir.

Buna görə ixlası qazanmaq istəyən insan əvvəlcə vicdanını lazımi qədər istifadə edib etmədiyini nəzərdən keçirməlidir. Əgər zamanla vicdanını dayandırıb ondan gələn səsə qulaq asmır və bilə-bilə nəfsindən yanadavranırsademək vicdanını Qurana uyğun şəkildə istifadə etmir. Daha da önəmlisi " Əslində, insan öz əleyhinə şahidlik edəcəkdir;üzrlü olub-olmadığı bütün halları ortaya qoysa da." (Qiyamət surəsi, 14-15) ayələri ilə də bildirildiyi kimi, hər insan özünə pıçıldanılan səsin vicdan olduğunu və bu səsi hansı bəhanələri qarşıya qoyaraq basdırdığını bilir.

Vicdan insan üçün böyük nemət və rəhmətdir. Bədiüzzaman Səid Nursinin də"Ağıl tətili işğal etsə də nəzəri laqeyd yanaşsa, vicdan Sanii unuda bilməz. Öz nəfsini inkar etsə də Onu görər, Onu düşünər, Ona müteveccihtir" (Risalə-i Nur Kulliyatı, Xidmət rəhbəri, s. 169) ya da "... hər vicdanda iki pəncərə olan Sanisi Zülcelal bacarığını insan ürəyinə daim təcəlli etdirir." (Məsnəvis(n)i Nuriyyə, s. 215) sözləri ilə ifadə etdiyi kimi, insan qəflətə düşsə belə, vicdanı inkar etməz. Özü nəfsinə qapılacaq olsa belə vicdanı qapılmaz, özü səmimiyyətsizliyə meyl etsə, şeytana uysa vicdanı yenə də uymaz. Qısacası, insan bilərək və ya bilməyərək səhv edə bilir, amma vicdanı əsla doğru yoldan çaşmaz, əsla səhv etməz.

Lakin vicdan korlanır.Əgər vicdan insanı doğru yola çağırdığı halda bu səsə qarşı laqeyd yanaşırsa, vicdanının səsini daima basdırmağa çalışırsa bu halda onun təsirini zəiflədir və vicdanını korlaşdırır.Vicdan yenə də insanı xəbərdar edib doğruya çağırır, lakin o artıq bu səsdən təsirlənməyən, onu dinləməyən və əhəmiyyət verməyən bir vəziyyətdədir. Bu səbəbdən dəmöminin vicdanının qəbul etməyəcəyi rəftar və davranışlar asanlıqla bu şəxsin vicdanından keçir. Bu insan Allah`ın bəyənmədiyi, Qurana uyğun olmayan hərəkət edəndə, şeytanın ardınca getdiyi üçün artıq vicdan əzabını eşitmir.Quranda kənar bu rəftarı, içində heç bir çətinlik olmadan rahat şəkildə edir.Məsələn, bir ölkədə müharibənin başladığı ilk günlərdə hər insan müdafiəsiz qadınları, uşaqları, qundaqdakı körpələri görüb çox böyük vicdanı narahatlıq yaşayır.Bir şey etmək, bu şəxslərə kömək etmək istəyir.Lakin irəliləyən günlərdə hər gün qəzetlərdə eyni xəbərləri oxumaq, televizorda eyni xəbərləri izləmək bu insanın vicdanını korlaşdırır.Artıq ölüm xəbərləri və ya çəkilən zülmlə əlaqədar məlumatlar onun vicdanında heç bir təsir etmir.Nə bir çətinlik hiss edir, nə də vicdanı bir məsuliyyət daşıyır.Elə bunun özü vicdanın korlaşmasıdır.Vicdan korlaşmasında isə qətiyyətli ixlasdan söz gedə bilməz.

İxlası qazanmaq üçün insan əvvəlcə Qurana uyğun vicdan həssaslığı əldə etməlidir.Bu isə insanın Allah qorxusunu artırması ilə mümkündür.İnsan Allah`ın hər an, hər yerdə özünü görüb eşitdiyini, bütün etdiklərini qatında gizli tutduğunu, özünü bunlardan hesaba çəkəcəyini dərininə düşünməlidir. Ölümün an məsələsi olduğunu, bir an sonra özünü Allah`ın hüzurunda hesab verərkən tapacağını və əgər Allah`ın bildirdiyi əxlaqı göstərməyib, vicdanını gərəyi kimi istifadə etməyibsəsonsuz cəhənnəm əzabı ilə qarşılaşacağını açıq şüurla qavramalıdır. Əgər Quranın bu mühüm həqiqətlərinisəmimi şəkildə dərk etsə vicdani korlaşmanın yerini güclü vicdan həssaslığı tutacaq. Vicdandakı bu həssaslıqla birgə insan hər an qarşılaşdığı hər hadisədə vicdanının səsini dinləyərək ixlaslı davranacaq.

Dünya həyatının keçiciliyini anlamaq

Dünyanın hər yerində, bəlkə də istisnasız bütün insanların dilində və yazehnində olan bir mövzu vardır; uzun yaşamaq, hətta mümkünsə heç ölməmək… Elm adamları əsrlərdir bu mövzuda ciddi araşdırmalar edir və insanların daha uzun yaşamasıüçün bir düstur tapmağa çalışırlar.Buna baxmayaraq, bu günə qədər bu işlərdə heç bir irəliləyiş əldə edilməmişdir. Çünki Allah "Səndən əvvəl də heç bir bəşərə ölümsüzlük nəsib etmədik. Məgər sən öləcəksən, onlar həmişəlik qalacaqlar?Hər kəs ölümü dadacaqdır.Biz sizi sınamaq üçün şər və xeyirlə imtahana çəkirik. Siz ancaq Bizə qaytarılacaqsınız!" (Ənbiya surəsi, 34-35) ayələri ilə hər insanın ölümlü yaradıldığını və əcəli gəldiyində mütləq bu gerçəklə üz-üzə gələcəyini bildirmişdir.

İnsanlar hər nə qədər bunu qəbul etmək istəməsələr də gerçək budur; insan ölümlüdür.Dünya həyatı isə son dərəcə qısa və keçicidir. Hər insan sınanmaq üçün təxminən altmış yetmiş il davam edən müddətdə dünyadadır. Bu səbəblə insanın planlarını dünya üzərinə qurması, keçici bir səbəblə olduğu məkanı, əsl həyatı qəbul edib sonsuz həyatını yaşayacağı axirəti unutması çox böyük səhvdir.

Bu həqiqət hər insanın rahatlıqla anlayacağı qədər aydın və sadədir.Lakin "Əməl baxımından hansınızın daha yaxşı olduğunuzu sınamaq üçün ölümü və həyatı yaradan Odur. O, Qüdrətlidir, Bağışlayandır." (Mülk surəsi, 2) ayəsi ilə bildirilən dünyadakı imtahan mühitinin meydana gəlməsi üçün Allah dünya həyatını bəzəkli etmişdir.

Bəzi insanların dünya həyatının mənfəətlərindən daha çox faydalanmaq üçün sanki yarışırmış kimi insanı aldatmamalıdır. Çünki qəflət içində tərəddüd edən şəxslərin vəziyyəti Quran ayələri ilə insanlara bildirilmişdir.Mal yığmağa çalışanlar, mövqe sahibi olmaq üçün inanclarından güzəştə gedənlər, insanların gözündə yer əldə etmək üçün şəkildən-şəkilə düşən insanlar səhv ideallar arxasınca qaçırlar. İnsanın bir teatr səhnəsində seyr etdiklərini həqiqət sanaraq, səhnəyə qoyulan ssenariyəyə görəhərəkət etməsi nə qədər məntiqsiz, nə qədər gülməli və nə qədər səviyyəsiz bir davranışdırsa, dünya həyatını gerçək sanaraq böyük ehtiras və qaç-qovla bura görə mənfəətlərin arxasında qaçan şəxslərin vəziyyəti də bundan fərqsizdir.

Lakin unudulmamalıdır ki, özlərini yalnız dünya həyatına həsr edən insanlar kimi "həm axirəti, həm də dünya həyatını birlikdə qazanım" düşüncəsində olan şəxslər də səhv edirlər.Dünya həyatı insanlar üçün bir nemət olaraq yaradılmışdır.İnsan bu dünyadakı bütün gözəlliklərdən ən çoxu ilə faydalanmalı, nemətlərdən ən gözəl şəkildə istifadə etməlidir.Lakin heç vaxt bunları özünə ideal seçməməli, ehtirasla bu nemətlərə yönəlməməlidir.Bütün bunları din əxlaqını ən gözəl şəkildə yaşamaq, Allah`ı təqdir etmək, Allah`ın özünə lütf etdiklərini görüb şükr etmək üçün istifadə etməlidir.İnsanın "həm Allah`ın razılığını qazanacaq şəkildə bir həyat sürərəm, həm də dünya həyatının mənfəətlərindən ola bildiyincə faydalanım" kimi məntiqlə hərəkət etməsi ixlasını zədələyən rəftardır.

Allah Quranda keçən "Qüdrət və bəsirət sahibi olan qullarımız İbrahimi, İshaqı və Yəqubu da yada sal! Biz onları Axirət yurdunu sadiq ürəklə andıqlarına görə seçdik. Həqiqətən, onlar Bizim yanımızda seçilmiş ən yaxşı kimsələrdəndirlər." (Sad surəsi, 45-47) ayələri ilə peyğəmbərlərdən nümunə vermiş və əsl məqbul olanın şəriksiz axirəti düşünüb ona görə hərəkət edən şəxslərin davranışları olduğunu xatırlatmışdır.Allah beləixlasla Özünə yönəlib axirəti istəyən şəxslərə onsuz da dünya həyatının ən gözəl nemətlərini verir. Bu səbəbdən də ixlasdan uzaqlaşaraq "həm dünya həm axirət mənim olsun" deyən insan hər ikisindən də gərəyi kimi nəsibini almaz, şəriksiz axirətə yönələn kimsə isə həm dünya, həm də axirət həyatının nemətlərini qazanar.

Bədiüzzaman Səid Nursi də "Əvvəla səbəbi, sirri ixlasdır. Çünki dünyada keçici zövqlər, kəramətlər tam nəfsini məğlub etməyən insanlara bir məqsəd olub, ührəvi (axirətə istiqamətli etdiyi əməllərə) əməlinə bir səbəb təşkil edər, ixlası qırılar.Çünki əməli ührəvi ilə dünyəvi məqsədlər, zövqlər axtarılmaz.Axtarılsa sirri ixlası pozar. "(Mesnevi-i Nuriyyə, s. 215) sözləri ilə nəfs tam öyrədilmədiyindən axirətin yanında dünyanı da məqsəd hesab etmənin ixlası qıran, axirətə doğru saleh əməllər etməyə maneə olan rəftar olduğuna diqqət çəkmişdir.

Yenə başqa bir sözündə isə Səid Nursi dünya həyatını ən xoşbəxt və ən gözəl şəkildə yaşayanın, 'dünyanı bir mehmanxana olaraq qəbul edən kimsə' olduğunu ifadə etmişdir.Çünki bu düşüncə sözü gedəninsanı Allah`ın razılığını qazanmağa və ixlaslı davranmağa yönəltməkdir.

Görürəm ki: bu dünya həyatında ən bəxtiyar odur ki, dünyanı bir əsgəri mehmanxana dərk etsin və elə də izan etsin və ona görə hərəkət etsin. Və o dərk ilə, ən böyük mərtəbə olan razılıq mərtəbəsini tez əldə edə bilər.Qırılacaq şüşə bahasına daimi bir almazın dəyərini verməz; istiqamət və ləzzətlə həyatını keçirər.

Bəli, dünyaya aid işlər, qırılmağa məhkum şüşələr hökmündədir; sonsuz axirətə aid işlər isə çox möhkəm almazlar qiymətindədir. İnsanın fitrətindəki şiddətli maraq və hərarətli söhbət və dəhşətli ehtiras və inadlı tələb və hakeza şiddətli hisslər, axirətə aid işləri qazanmaq üçün verilmişdir. O hissiyyatı, şiddətli bir surətdə fani dünya işlərinə yönəltmək, fani və qırılacaq şüşələrə, baqi almaz fiatlarını vermək demektir.(Risale-i Nur Kulliyatı, Emirdağ Lahikası, Dəri 1, s. 86)

Bədiüzzaman bu sözündə dünya həyatını qırılacaq bir şüşəyə, axirəti isə bir almaz parçasına bənzətmişdir.Dünya həyatına qapılaraq ixlasdan uzaqlaşan insan bu dəyərsiz şüşəüçün almazı fəda edən kimsə kimi axirətini itirməkdir.Dünyanın bir mehmanxana olduğunu anlayan kimsə isə bu səhvə yol verməyərək dünyada da axirətdə də ən gözəl həyatı yaşayır.

Ölümü, hesab gününü və axirəti düşünmək

Bəzi insanlar ölümü səhv bir dünyagörüşü ilə qiymətləndirir və dünya həyatındakı hər cür gözəlliyin sona çatdığı, insanın bir daha həyat tapmamaq üzrə həyata vidalaşdığı və torpağa qarışaraq çürüyüb yox olduğu bir son olaraq görür.Lakin bu inancları Allah`ın varlığını, dünya həyatının və özlərinin yaradılış məqsədini gərəyi kimi qavrayamamalarındanqaynaqlanır.Bu şəxslər dünya həyatlarının ölümdən sonrakı əsl həyatlarını müəyyən edən bir imtahandan ibarət olduğunun şüurunda deyillər.Yaşadıqları bu dünyanı həqiqət, axirəti isə bir aldanış olaraq qiymətləndirirlər.Dünya həyatına son verib axirət həyatını başladan ölümü də bu səbəblə bir son olaraq xarakterizə edirlər.

Elə bu düşüncələrə görə onlar üçün 'ölüm' nə qədər ürküdücüdürsə, 'ölümü düşünmək' də ən az o qədər narahat edicidir. Ölümü ağıllarına gətirdikləri təqdirdə dünya həyatından gərəyi kimi zövq almayacaqlarına, bu düşüncənin bütün ləzzətləri dadsızlaşıb mənasızlaşdıracağına inanırlar.Ölümü düşünməməyə və unutmağa çalışdıqları təqdirdə də dünya həyatına daha çox bağlanıb nemətlərdən daha çox zövq alacaqlarını sanırlar.

Halbuki, insan ölümü düşünsə də, düşünməsə də, unutsa da, xatırlasa da nəticə heç vaxt dəyişməyəcək. " De: “Qaçdığınız ölüm sizi mütləq haqlayacaqdır. Sonra siz qeybi və aşkarı Bilənin hüzuruna qaytarılacaqsınız. O da sizə nə etdiklərinizi xəbər verəcəkdir." (Cümə surəsi, 8) ayəsi ilə xatırladıldığı kimi, insan ölümlə mütləq qarşılaşacaq. O halda ağıllı davranış, düşünməyərək və unutmağa çalışaraq qəti olaraq reallaşacaq bir hadisədən qaçmaq deyil, bu həqiqətlə qarşılaşacaq şəkildə hazırlıq görməkdir. Əgər insan Allah`ın razı olacağı şəkildə bir həyat sürürsə, ölüm bu insana bir itkivə ya zərər gətirməyəcək.Əksinə, sonsuz və qüsursuz həyata başlamasına vəsilə olacaq. Əgər bu insan Allah`a səmimi qəlblə yönəlibsə ölüm çöldən baxıldığında hansı şərtlər altındareallaşsa da adama acı da verməyəcək. Allah Quranda ölüm mələklərinin iman gətirənlərin canlarını acı vermədən incə çəkib alacaqlarını bildirmişdir.Ölümün ancaq inkar edənlər üçün ağrı verən bir hadisə olduğu da yenə Quran ayələri ilə xəbər verilmişdir.(Naziat surəsi, 1-2) Bu səbəbdən də əgər insan iman və ixlas sahibidirsə ölüm onun üçün acı çəkəcəyi bir son olmayacaq.

Bununla yanaşı ölümü düşünmək, bu şəxslərin düşündüyü kimi insanı dünyadan qoparan deyil, tam tərsinə dünya nemətlərindən də ola biləcək ən çox ləzzəti almağı təmin edən əhəmiyyətli vəsilədir.Çünki insan nemətlərə bağlanıb onları şəhvət halına gətirdiyi zaman deyil, tam tərsinə bütün bunların fani və keçici olduğunu qavradığı təqdirdə onlardandaha çox həzz duyur. Peyğəmbərimiz (səv) dəsözlərində ölümü düşünmənin əhəmiyyətini bu şəkildə ifadə etmişdir: Ölümü çox zikr edin. Çünki bu, insanı dünyadan çəkər. Və günahlardan yayındırır.(Risale-i Nur Kulliyatı, Xidmət Rəhbəri, 81-83)

Habelə ölüm bu şəxslərin qəbul etdikləri kimi nə həyatın, nə nemətlərin, nə də gözəlliklərin sonu deyil.Əksinə ölüm əsl həyatın başlanğıcıdır; insanın dünya həyatında etdiyi seçim sonsuza qədər həyatını davam etdirəcəyi əsl dünyasına keçişdir.Əgər Allah`ın böyüklüyünü təqdir edib və həyatını bu uğurda yaşayıbsa sonsuz həyatını bir-birindən gözəl cənnətlərdə keçirəcək.Amma əgər dünya həyatına aldanıb, ölümü Allah`ın hüzuruna çatıb hesab verəcəyi günü və axirəti unudubsa bu vəziyyətdə də əbədi məkanı cəhənnəm olacaq.Dünya həyatında ölümü düşünməməyə çalışması insanı bu həqiqətlərlə qarşılaşmaqdan qurtarmır.

İnsan hər an, hər yerdəölümlə qarşılaşa bilər

Ölümü düşünmək və bu gerçəyin şüuruna çatmaq insanı hər an ixlaslı və vicdanlı davranmağa yönəldən əhəmiyyətli təfəkkür mövzusudur.Allah`ın və axirətin varlığına səmimi imanla yanaşan insan, həyat kimi ölümün də Allah`ın idarəsində olduğunu bilir.Heç kəs əcəlini nə təxirə sala bilir, nə də önə ala bilir.Ölüm Allah`ın təqdir etdiyi anda və Allah`ın təqdir etdiyi şəkildə reallaşır. "Hər ümmətin bir əcəli vardır. Onların əcəli gəldiyi zaman bircə saat belə nə yubanar, nə də qabağa keçə bilərlər. " (Ə'raf surəsi, 34) ayəsi ilə də bildirilən bu həqiqətin fərqində olan insan, ölümlə nə vaxt qarşılaşacağını bilməmənin verdiyi açıq şüurla hərəkət edir. "Harada olursunuzsa olun, ölüm sizi haqlayacaq. Hətta yüksək qalalarda olsanız belə…" (Nisa surəsi, 78) ayəsi ilə də xatırladıldığı kimi, Allah dilədikdən sonra ölüm mütləq reallaşır. Bunun nə insanın yaşı, nə sağlam olması, nə də tədbirli davranışı ilə əlaqəsi yoxdur.Allah dilədikdən sonra ani bir qəza, gözlənilməz bir xəstəlik, hətta bəzən insanları heyrətə salan gözlənilməyən sadə bir səbəb də insanı ölümə sürüyə bilər.

Hər tərəfli ölümü düşünən bir insan hər an, hər yerdə ölümlə qarşılaşacağını, həyatının hər an sona çatma ehtimalı olduğunu bilir. Bu da onu həyatının hər anında ixlaslı davranmağa, ağılını, vicdanını və imkanlarını son nöqtəsinə qədər istifadə etməyə yönəldir. Bir an sonra özünü Rəbbimizin hüzurunda hesab verərkən görəcəyini, hər an cənnət və yacəhənnəmə sövq edilmə ehtimalı ilə qarşı-qarşıya qalacağı düşüncəsinin verdiyi açıq şüur ilə hərəkət edir. Dünya həyatını, axirətə gedib cənnəti və cəhənnəmi görüb qayıtmış kimi bütün bunların həqiqətindən və yaxınlığından qəti iman və ixlasla keçirir. Hər anını, canını almağa gələn ölüm mələkləri ilə qarşılaşdığı, əməl dəftərinin ortaya qoyulduğu, cənnətəmi yoxsa cəhənnəməmi sövq ediləcəyinin qərarını gözlədiyi anı yaşayırmış kimi dərin bir Allah qorxusu ilə keçirir. Cəhənnəm əzabının yaxınlığını və dəhşətini hər an ağılında tutaraq, sonsuza qədər bu əzabı dadmanın qorxusunu hər an hiss edərək hərəkət edir. Eyni şəkildə cəhənnəmdən xilas olub, sonsuza qədər Allah`ın dost əldə etdiyi qul olaraq cənnətdə yaşayacaq olmanın şövqü ilə dolu olur. Hesab günündə Allah`ın hüzuruna çıxarıldığı vaxt, "Bilmirdim, anlamamışdım, fərq etməmişdim, unutmuşdum, qəflətə dalanlarla birlikdə mən də dərk etməmişdim, zəiflik göstərmişdim, şeytana uyğun gəlmişdim ya da Allah necə olsa bağışlayar deyə düşünmüşdüm, ibadətləri yerinə yetirirdim bunlar kafi olar zənn etmişdim" " kimi bəhanələr qarşıya qoymasının heç bir fayda verməyəcəyinin şüurunda hərəkət edir.

Bu şüur güclü bir vicdan, iti qavrayış gücü, üstün ağıl və fasiləsiz ixlas anlayışı ilə özünü göstərir.Bu şüurdakı bir insan ölümün an məsələsi olduğunu bildiyi üçün, xeyirli işləri təxirə salmaz, tənbəllik etməz, şövqsüz davranmaz. "Bir azdan, bir saat sonra ya da sabah edərəm" dediyi bir işi reallaşdırmağa ömürünün çatmayacağını düşünür. Axirətdə də təxirə saldığı və əskik tutduğu bu cür işlər səbəbi ilə çox böyük peşmanlığa qapılacağını bilir.

"Kaş ki, imkanım varkən daha çox saleh əməldə əldə etsəydim, daha çox infaq etsəydim, xeyirlərdə yarışsaydım, ixlas sahiblərinə, möminlərə lider olacaq qədər üstün əxlaqlı olsaydım, kaş ki Allah`ın dininə daha möhkəm sarılsaydım, kaş ki din əxlaqını təbliğ etmək üçün daha çox səy göstərsəydim, kaş ki insanlara yaxşılığı əmr edib pislikdən daşınmağa çağırmaq üçün bir şey etsəydim, kaş ki dünya işlərinə qapılıb axirətim üçün hazırlıq etməyi təxirə salmasaydım, kaş ki xeyirdən yana etdiklərimi artırsaydım da bu gün qurtuluşa çatanlardan olsaydım" deyənlərdən olmamaq və axirətdə bu peşmanlığı yaşamamaq üçün peyğəmbərlərin göstərdiyikimi ixlaslı hərəkət etməli olduğunu bilir.

Hər an ölümlə qarşılaşacağına görə nə qədər tələssə, nə qədər ixlaslı davransa, nə qədər saleh əməli olsa o qədərqazanclı çıxacaq. Cəhənnəm kimi çətinlikli bir son ilə qarşılaşmamaq üçün beləsinə bir səmimiyyət və ixlas içərisində olmağa məcbur olduğunu bilir. Zəiflik göstərmənin, ağırdan almanın, daha gözəli, daha yaxşısı və daha mükəmməli varkən bir az daha azını seçmənin axirətdə peşmanlığa səbəb olacağının şüurundadır. Bu şüur açıqlığı və ixlas hər mövzuda özünü göstərir; Allah`a olan yaxınlığında, möminlərə göstərdiyi hörmət, sevgi və səmimiyyətdə, gözəl əxlaqda, fədakarlıqda, çalışqanlıqda, ibadətində, duasında, malı ilə, canı əla xərclədiyi səyində, Allah yolunda etdiyi infaqında, hər an, hər yerdə etdiyi müsəlman tərəfindən danışmalarında, şövqündə, canlılığında həmişə ixlaslı rəftar sərgiləyir.

İBu yüksək ixlas anlayışını insana qazandıran dünya həyatını ölümü düşünərək yaşamasıdır. Bədiüzzaman Səid Nursi İxlas Risaləsində yer verdiyi bir sözündə ölümü düşünmənin bu faydasına belə diqqət çəkmişdir:

"Ey xidməti Quranıya yoldaşlarım! İxlası qazanmanın və mühafizə etmənin ən təsirli bir səbəbi, ölümü düşünməkdir.Bəli, ixlası zədələyən və riyaya və dünyaya sövq edən bitməyən bir istək olduğu kimi, riyadan nifrət verən və ixlası qazandıran, ölümü düşünməkdir.Yəni ölümünü düşünüb, dünyanın fani olduğunu diqqətlə düşünüb, nəfsin desiselerinden xilas olmaqdır. Bəli, əhli təriqət və əhli həqiqət, Quranı Hakimin, "Hər nəfs ölümü dadıcıdır." (Ali İmran surəsi, 185) kimi ayələrindən götürdüyü dərslə, ölümü düşünmə yolunu əsas tutmuşlar; bitməyən bir istək olan tevehhümü edebiyeti (əbədi yaşayacağını zənn edib, Allah`ın əmrlərindən və axirət üçün hazırlanmaqdan qəflət içində olmaq) o düşüncə ilə ortadan qaldırmışlar. Onlar farazi və xəyali bir surətlə özlərini ölmüş düşünür və xəyal edir və yuyunur, qəbirə qon/qoyulur fərz edib, düşünə düşünə, nəfsi əmməyərə o xəyal və düşüncədən təsirlənib, uzun əməllərindən bir dərəcə imtina edər. Bu düşüncənin faydaları bir çoxdur.Hədisdə "ləzzətləri korlayıb ağrılaşdıran ölümü zikr edin!" deyə rabitəni dərs verir.

Lakin peşəmiz təriqət olmadığı, bəlkə həqiqət olduğu üçün, bu düşüncəni, əhli təriqət kimi farazi və xəyali surətində etməyə məcbur deyilik.Həm peşəsi həqiqətə uyğun gəlmir.Bəlkə, aqibəti sonu düşünmək surətində gələcəyi indiki zamana gətirmək deyil, bəlkə həqiqət nöqtəsində indiki zamandan gələcəyə fikirlə getmək, nəzərən baxmaqdır.Bəli, heç xəyala, fərzə luzüm qalmadan, bu qısa ömür ağacının başındakı tək meyvəsi olan öz cənazəsinə baxır. Onunla tək öz şəxsinin ölümünü gördüyü kimi, bir parça o biri tərəfə getsə, əsrinin ölümünü də görər; daha bir parça da o biri tərəfə getsə, dünyanın ölümünü də müşahidə edər, mükəmməl ixlasa gətirib çıxarar.
(Ramıq əl-Ehadis, (Hədislər Dəryası), Musannif: Əhməd Ziyauddin Gümüşhanevi (k. s), Tərcüməçi: Əbdüləziz Gözətkinə (k. s.), Qönçə Nəşriyyat, 80-16)

Bədiüzzaman bu sözləri ilə insanlara ölümü, sanki qəbirə girmiş, öz ölümünü, öz cənazəsini görmüş, axirətə gedib dünyanın ölümünü də müşahidə etmiş bir insanın şüur açıqlığı və yetkinliyi ilə qiymətləndirmələrini tövsiyə etmişdir.Ölümü düşünmənin insanı dünya həyatındakı hər cür rəftar və əxlaq pozuqluğundan təmizləyəcək əhəmiyyətli vəsilə olduğuna diqqət çəkmişdir.

Əvvəlki hissələrdə ixlası qazanmaq üçün insanın sahib olmalı olduğu xüsusiyyətlərə toxunduq.Elə buna görə də bu barədə insanın diqqət yetirməli olduğu ikinci mövzu da 'ixlasını zədələyən' və ya 'ixlasını tamamilə qıran' rəftarlardan təmizlənməlidir. Çünki Bədiüzzaman Səid Nursinin də,"Ey qardaşlarım! Mühüm və böyük xeyirli işlərin çox zərərli maneələri olar.Şeytanlar o xidmətin xidmətçiləri ilə çox məşğul olar.Bu maneələrə və bu şeytanlara qarşı, ixlas qüvvətinə söykənmək lazımdır.İxlası qıracaq səbəblərdən; ilandan, əqrəbdən çəkindiyiniz kimi çəkinin. Həzrəti Yusuf Əleyhissalamın "Mən özümə bəraət qazandırmıram. Çünki, Rəbbimin rəhm etdiyi kəs istisna olmaqla, nəfs (adama) pis işləri əmr edər. Həqiqətən, Rəbbim Bağışlayandır, Rəhmlidir." (Yusuf surəsi, 53) deməsi ilə, nəfsin əmrlərə etimad edilməz.Eqoizm və nəfsin əmrləri sizi aldatmasın. "(Risale-i Nur Külliyyatı, 21. Lema. s. 670) sözü ilə diqqət çəkdiyi kimi, şeytan ixlası qazanmağı və mütləq səmimiyyətə çatmağı hədəfləyən şəxslərin düşmənidir.Onları doğru yoldan sapdırmaq, nəfslərindəki pislikləri təşviq edərək, ixlasdan uzaqlaşdırmaq istəyir.Şeytanın bu qərarlı səyinə qarşılıq möminin etməli olduğu hz. Yusufun əxlaqını özünə nümunə götürərək nəfsinə etimad etməmək və nəfsin bu istiqamətdəki təşviqlərindən şiddətlə qaçınmalıdır.İrəliləyən hissələrdə möminlərə yol göstərici olması məqsədi ilə ixlası qıran bu rəftarların nələr olduğuna və bunlardan təmizlənmənin yollarına diqqət çəkiləcək.

Nəfsin pisliklərindən təmizlənmək

Dünya həyatındakı imtahanın bir gərəyi olaraq nəfs Allah`ın diləməsi xaricindəinsanları daima pisliyə dəvət edəcək şəkildə yaradılmışdır.İnsanı təşviq etdiyi bu pisliklərdən biri də ixlassız davranmaqdır.Nəfs, insanın ixlasını qırmaq, səmimiyyətini zədələmək üçün mənliyindəki hər cür pis fikir və düşüncəni dəstəkləyəcək şəkildə hərəkət edir. Çünki " And olsun nəfsə və onu yaradıb kamilləşdirənə,ona günahları və (Allah`dan) qorxmağı təlqin edənə!" (Şəms surəsi, 7-8) ayələri ilə də diqqət çəkildiyi kimi, nəfs, mənliyində 'sərhəd tanımaz günah və pisliyi' saxlayan bir varlıqdır. Lakin Allah insana bütün sərhədsiz pislikdən çəkinməsinin və nəfsini təmizləməsinin yolunu da ilham etmişdir. "Nəfsini (günahdan) təmizləyən uğur qazanmışdır. Onu (günaha) batıran isə ziyana uğramışdır." (Şəms surəsi, 9-10) ayələri ilə də ifadə edildiyi kimi, nəfsindəki pisliklər bir-birinin ardınca dağıntıya uğradacaq, bütün bu pisliklərdən təmizlənən isə qurtuluşa çatacaq.

İxlası qazanmağı və beləcə Allah`ın saleh qullarından olmağı hədəfləyən biri seçimi də mütləq bu istiqamətdə olmalıdır. Allah möminlərin bu mövzudakı səmimi səylərinə " İnsanların eləsi də var ki, Allahın razılığını qazanmaq üçün canını da verər. Allah Öz qullarına qarşı Şəfqətlidir." (Bəqərə surəsi, 207) ayəsi ilə diqqət çəkmişdir. Lakin əhəmiyyətli olan insanın nəfsinə qarşı son dərəcə dürüst və səmimi olması, nəfsinə əsla güzəştə getməməsi və ona sahib çıxmamasıdır. Nəfsini bütün bu pisliklərdən təmizləyib öyrədə bilməsi, ona boyun əydirə bilməsi və tərbiyə edə bilməsi ancaq bu yolla mümkün olur. Bunun üçün nəfsini heç vaxt öz mənliyinin parçası kimi görməməli, onun tərəfində olmamalı və onu müdafiə etməməlidir. Onun daim haqsız olduğunu, hər vaxt Qurana müxalif olduğunu, şeytanın spikerliyini etdiyini bilməli, ondan gələn sözləri bu anlayış ilə qiymətləndirməlidir.

Belə ki, insan başqasından söhbət getdiyində, o insanın nəfsinə qarşı heç bir acıma hissi duymur, heç bir şəkildə onu müdafiə etmə ehtiyacı hiss etmir, onu haqlı çıxarmağa çalışmırsa, öz nəfsi olduğunda da eyni rəftarı göstərməlidir. Nəfsini başqa şəxs kimi qəbul etməli, onun yanında deyil onun qarşısında durmalıdır. Pisliyi təşviq etdiyində ona nəsihət verməli, şeytanı bir mərhəmətə qapılmadan vicdanının səsini dinləməlidir. Nəfsinin müraciət etdiyi hiyləli üsulları fərq etməsi, onu tərəfsiz qiymətləndirib, Quran iləmühakimə etməsi yalnız bu yolla mümkün olacaq. Lakin bu şəkildə ixlası və Allah`ın razılığını qazana biləcək. Allah bu vəziyyəti ayələrində "Ancaq kim Rəbbinin hüzuruna gələcəyindən qorxmuş və nəfsinə ehtirası yasaq etmişsə,həqiqətən, Cənnət onun məskəni olacaq." (Naziat surəsi, 40-41) hökmü ilə bildirmişdir.

Mömin qardaşının nəfsini öz nəfsindən üstün tutmaq

İxlası zədələyən rəftarlardan biri də insanın nəfsindəki 'xəsislik və eqoizm' duyğusudur. Allah "Həqiqətən, insan kəmhövsələ yaradılmışdır. Ona bir pislik toxunduqda özündən çıxır, bir xeyir nəsib olduqda isə xəsislik edir." (Məaric surəsi, 19-21) ayələri ilə insanın bu xüsusiyyətinə diqqət çəkmişdir. İxlası qazanmaq üçün insanın nəfsindəki bu mənfi xüsusiyyəti məğlub etməli və bunun yerinə fədakar əxlaqı özündə yerləşdirməlidir. Çünki Allah "...və (malınızdan) öz xeyriniz üçün xərcləyin. Nəfsinin tamahından qorunanlar nicat tapanlardır." (Teğabün surəsi, 16) ayəsi ilə insanın qurtuluşa çatması üçün bu eqoist ehtiraslarından təmizlənməli olduğunu bildirmişdir.

İnsanın nəfsini bu istiqamətdə öyrətməsi isə son dərəcə asandır. Əhəmiyyətli olan özünü kafi görməməsi, nəfsinin səsinə hər vaxt şübhə ilə yaxınlaşmasıdır. Lakin eqoizm və xəsislik anlayışlarını da səhv anlamamaq əhəmiyyətlidir. Cahiliyyədə bəzi insanlar Allah qorxusundan və axirət inancından məhrum olduqlarına görə eqoizmi və xəsisliyi sanki bir həyat fəlsəfəsi halına gətiriblər. Bu şəxslər hər vaxt prioriteti özlərində bilməyi, hər kəsdən çox öz mənfəətlərini qoruyub saxlamağı oyanıqlıq hesab edir və bunun yaxşı bir xüsusiyyət olduğunu zənn edirlər. Bu səbəblə də etdikləri ilə Allah qatında necə bir məsuliyyət daşıdıqlarını hesaba qatmırlar. İnsanın Quran ayələrini düşünərkən xəsis və eqoist ehtirasları yalnız bu tərz insanlara aid edib mövzunu yalnız cahiliyyədəki insanlarla məhdudlaşdırması səhvdir. Bu insanlar bu əxlaqı ən uc nöqtəsində yaşayırlar, lakin xəsisliyi ilə və ya eqoizmləri ilə ön plana çıxmamış bəzi insanlar da gizli və ya açıq nəfslərində bu duyğuları saxlayırlar. Bu da bu şəxslərin hər şərt və vəziyyətdə ixlaslı davranmalarını, hadisələr qarşısında xalisanə rəftarlar göstərmələrinə maneə törədir. İnsanın nəfsini bu pisliklərdən təmizləməsi isə son dərəcə asandır; bunun üçün Quran əxlaqını əskiksiz və qüsursuz bir şəkildə yaşaması kifayətdir. Bədiüzzaman Səid Nursi, Quran ayələrində bu mövzunun həllinə bir sözündə belə diqqət çəkmişdir:

"Özlərindən əvvəl o yurdu (Mədinəni) hazırlayıb imanı (könüllərinə) yerləşdirənlər isə, hicrət edənləri sevərlər və onlara verilən şeylərdən ötəri içlərində bir ehtiyac (arzusu) duymazlar. Özlərində bir açıqlıq (ehtiyac) olsa belə (qardaşlarını) öz nəfslərini seçərlər. Kim nəfsinin 'xəsis və eqoist ehtiraslarından' qorunmuşsa, onlar, qurtuluş tapanlardır." (Həşr surəsi, 9) sirri ilə ixlası tamam qazanarsız.(Risale-i Nur Külliyyatı, 21. Lema, s. 160)

Allah ayəsində möminlərin özlərində bir çatışmazlıq, açıqlıq və ya ehtiyac olsa belə digər mömin qardaşlarının nəfslərini özlərindən üstün tutduqlarını, seçim zamanı isə öz nəfslərindən deyil, qardaşlarından yana davrandıqlarını bildirmişdir. Mədinədə yaşamaqda olan müsəlmanlar, Məkkədən hicrət edərək gələn ehtiyacı olan mömin qardaşlarına infaq etməkdən, özləri çətin vəziyyətdə qalsalar belə onları yerləşdirib saxlamaq üçün içlərində heç bir çətinlik çəkməzlər. Əksinə Allah rizası üçün nəfslərinin eqoist və xəsis ehtiraslarını məğlub etmək və qardaşlarının nəfslərinə prioritet tanımaq üçün də böyük bir sevinc və xoşbəxtlik duyarlar. Çünki bu şərtlər altında Qurana ən uyğun, ən vicdanlı və ən ixlaslı olan rəftarın belə fədakarlıq göstərmək olduğunu bilirlər. Ayrıca Allah bu fədakarlıqların qarşılığını dünyada da, axirətdə də qat-qat artıracaq və artıqlaması ilə onlara geri verəcək. Quranda Allah`ın bu əxlaqı göstərən şəxslərə verəcəyini vəd etdiyi qarşılıq belə bildirilir:

Əgər Allah`a gözəl bir borc versəniz (malınızı Onun yolunda xərcləsəniz), O bunu sizin üçün qat-qat artırar və sizi bağışlayar. Allah şükürün əvəzini verəndir, Həlimdir. (Tegabün surəsi, 17)

Nəfsin vəsvəsələrinə qapılmamaq

Əgər insan gündəlik həyatını bir dəfəsəmimiyyətlə nəzərdən keçirərsə nəfsinin bu istiqamətdəki təlqinləri ilə tez-tez qarşılaşdığını görəcək. Nəfsin bu qışqırtmaları bəzən insanın maddi, bəzən də mənəvi mənfəətlərindən güzəştə getməməsini təşviq edər xüsusiyyətdədir. Məsələn, Allah bir ayəsində "Sevdiyiniz şeylərdən (Allah yolunda) xərcləməyincə xeyrə nail olmayacaqsınız. Siz nə xərclədiyinizi, şübhəsiz ki, Allah bilir." (Aliİmran surəsi, 92)hokum ilə əsl məqbul olanın insanın'sevdiyi şeylərdən infaq etməsi' olduğuna və yaxşılığa çatmasının da yalnız bu yolla mümkün olacağına diqqət çəkmişdir. İnsan bəlkə əlində, ovucunda olan hər şeyi infqk edə bilər amma sevdiyi, sahibləndiyi bir neçə şeyə ehtirasla bağlanıbsa bunlardan vazgeçməyəcəkdir. Ya da əşyalarını mömin qardaşı iləpaylaşmalı olarsa öz nəfsini onununkundan üstün tutaraq daha çox sevdiyi əşyasını özünə, sevmədiyini ya da daha az sevdiyini də qardaşına ayırar. Əsl məqbul olanın sevdiyini verməsi olduğunu vicdanı ona mütləq xatırladır. Amma nəfsindəki bu ehtiras onun bu əxlaqı göstərməsini və yüz faiz ixlaslı davranmasına mane olur.

Halbuki,gözəl olan insanın qarşısındakının bir ehtiyacı olduğunu gördüyü anda dərhal ən sevdiyi, ən bəyəndiyi şeyi ona verməsidir. Çünki əgər seviləcək, bəyəniləcək bir şeysə qarşısındakı insan da bundan eyni zövqü alacaq, eyni şəkildə məmnun olacaq. O halda insanın bu gözəlliyi özünə saxlayıb, daha az gözəl olanı qarşısındakına verməsi nəfsindəhələ eqoizmdən yana bir şey qaldığını göstərir. Allah buna görə mütləq yaxşılığa çatamaq üçün bu əxlaqın varlığına diqqət çəkmişdir.

Qarşısındakı adamın nəfsini öz nəfsinə seçməsi, hər vaxt qarşısındakı möminin rahatını, sağlamlığını, sevincini üstün tutması bu insanın ixlasının da bir göstəricisidir. Məsələn, çətin və yorucu bir işdə insan irəli gəlib ona talib olmalıdır. Çünki çətin işdən qaçıb bu işi başqasının etməsini istəmək ixlaslı rəftar deyil. Müsəlmana yaraşan belə işləri heç kimə hiss etdirmədən və heç kimi minnət altında atmadan boynuna götürməkdir. İxlasa uyğun olan isə "… xeyirlərdə yarışın…" ayəsi ilə bildirildiyi kimi, heç vaxt itirmədən hər kəsdən əvvəl bu işə atılıb ardından da ən gözəl şəkildə nəticələndirməkdir. Bu eyni zamanda söz mövzusu insanın qardaşının nəfsini öz nəfsindən daha üstün tutduğunu göstərir. "Mömin qardaşım yorulacağına mən yorulum", "Bu işin çətinlikləri ilə o həmsöhbət olacağına, mən olum, o rahatlasın" ya da "Onun vaxtı gedəcəyinə mənimki getsin"kimi fədakarca düşüncələrlə çətinliyi, asanlığa və rahatlığa seçmiş olur və ixlaslı davranaraq Allah`ın razılığını qazanmağı ümid edir.

Bədiüzzaman Səid Nursi "Qardaşlarınızın nəfslərini nəfsinizə; şərəfdə, mövqedə, sevgidə, hətta maddi mənfəət kimi nəfsin xoşuna gələn şeylərdə seçin. Hətta ən lətif və gözəl bir iman həqiqətini möhtac bir möminə bildirmək ki; ən günahsızanə, zərərsiz bir mənfəətdir. Mümkün isə, nəfsinizə bir hodgamlık (özünü düşünən, eqoizm) gəlməmək üçün, istəməyən bir yoldaş ilə etdirməsi xoşunuza getsin. Əgər "Mən savab qazanım, bu gözəl məsələni mən söyləyim" arzunuz varsa, hərçənd onda bir günah və zərər yoxdur. Lakin mabeyninizdeki sirri ixlasa zərər gələ bilər. "(Risale-i Nur Külliyyatı, 21. Lema, s. 160) sözləri ilə nəfsin eqoistcə ehtiraslarından xilas olmaq üçün qanuni kimi görünən mövzularda da digər möminlərə prioritet tanımanın məqbuluna diqqət çəkmişdir. Şan-şöhrət, mövqe , maddi mənfəət, maraq və sevgi kimi nəfsin xoşuna gələcək hər cür mövzuda fədakarlıq göstərməsi ixlasa vəsilə olacağını xatırlatmışdır. Belə ki, bir möminə gözəl tövsiyə edəcək, gözəl söz söyləyəcəkkən sözü başqasına buraxaraq arxa planda qalıb, bu şəkildə qardaşını ön plana çıxarır. Nəfsinin bütün bu qışqırtmalarından çəkinib Allah`ın razılığını və ixlası qazanması barədə cəhd göstərən insana Allah yollarını açacaq və onu asan olanda müvəffəqiyyətli edəcək. Allah Naziat surəsində möminləri bu şəkildə müjdələyir:

Ancaq kim Rəbbinin hüzuruna gələcəyindən qorxmuş və nəfsinə ehtirası yasaq etmişsə, həqiqətən, Cənnət onun məskəni olacaq. (Naziat surəsi, 40-41)

Rəqabət ehtirasını və qısqanclığı tərk etmək

Allah "… Doğrusu, nəfslər xəsislik etməyə hazırdır. Əgər (qadınlarla) yaxşı davranıb (Allahdan) qorxsanız, (bilin ki,) Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır." (Nisa surəsi, 128) ayəsi ilə nəfsin qısqanclığa uyğun yaradıldığını bildirmişdir. İnsan nəfsindəki bütün pisliklər kimi qısqanclıq və rəqabət hissləri ilə də mübarizə etmək və bunlardan təmizlənməklə məsuldur. Əksində Quran əxlaqını gərəyi kimi yaşaması və Allah`ın razılığını tam olaraq qazanması mümkün olmaz. Belə ki Quranın başqa ayəsində özlərinə doğru yolu göstərən haqq kitablar gəldiyi halda insanların bir-birlərinə qarşı olan 'azğınlıq və qısqanclıq'ları ucbatından anlaşılmazlığa düşdükləri doğru yoldan sapdıqları belə bildirilmişdir:

İnsanlar tək bir ümmət idi.Allah (onlara) müjdə verən və qorxudan peyğəmbərlər göndərdi, onlarla birlikdə haqq olan kitab nazil etdi ki, insanlar arasında onların ixtilafa düşdükləri şeylərə dair hökm versin.Halbuki (kitab) verilmiş şəxslər özlərinə açıq-aydın dəlillər gəl-dikdən sonra aralarındakı paxıllıq üzündən ixtilafa düşdülər.Allah isə Öz icazəsi ilə iman gətirənləri ixtilafda olduq-ları (məsələlərdə) haqqa yönəltdi.Allah istədiyini düz yola yönəldər. (Bəqərə surəsi, 213)

Quranda verilən bu nümunə, insanın qısqanclığın səbəb olacağı zərərlərin ölçüsünü anlaması baxımından son dərəcə əhəmiyyətlidir.İnsan doğru yolu bildiyi halda məhz qapıldığı qısqanclıq hissinə görə səhv yola sapır.Çünki qısqanclıq və rəqabət duyğuları insanın ağıllı düşünməsinə, hadisələri məqsədyönlü şəkildə mühakimə etməsinə mane olur.Bu duyğulara məğlub olan bir insan hadisələr qarşısında Quranı reaksiyalar verə bilməz, rəhmanı danışmalar edə bilməz, səmimi və ixlaslı rəftarlar göstərə bilməz.Beləvəziyyətdə onu istiqamətləndirən ağılı və vicdanı deyil, şeytanın spikerliyini edən nəfsi olur.Nəfsi onu şeytanı bir əxlaqa çağırır.

İnsanın bu xüsusiyyətlərdən təmizlənmək üçün etməli olan şey əvvəlcə rəqabət və qısqanclıq hisslərinin din əxlaqı ilə uyğun gəlmədiyini anlamaqdır. Bu duyğuların təməli tamamilə dünyəvi dəyərlərə söykənir.İnsanlar başqalarının sahib olduğu maddi və ya mənəvi dəyərlərə qarşı qısqanclıq duyur və bunlardan ötrü onlarla rəqabətə girirlər.Halbuki, möminlər dünya həyatının mənfəətlərinə qapılmayıbaxirətə yönələn insanlardır.Mömin dünya nemətlərini özünə verənin və bunları dilədiyi zaman alanın Rəbbimiz olduğunu bilir.Bunlardan Allah`ın razı olacağı şəkildə istifadə edir, lakin heç vaxt bu nemətlərə ehtirasla bağlanmır.Daha çoxunu əldə etmək üçün ehtirasa qapılmır.Allah`ın təqdir etdiyi qədərinə şükr edir və bunlarla kifayətlənir. Əgər Allah başqasına özündən daha çox nemət verərsə "Göylərin və yerin açarları Ona məxsusdur. O, istədiyinin ruzisini bol edər, (istədiyininkini də )azaldar. O, hər şeyi Biləndir." (Şura surəsi, 12) ayəsi ilə də bildirildiyi kimi, bunda mütləq bir xeyir və hikmət olduğunu bilir.

Axirəti düşünmək qısqanclığı və rəqabəti ortadan qaldırır

Hər insan həm Allah`ın özünə verdiyi nemətlərlə, həm də çatışmazlıqları iləimtahan olunurlar. Bu yolla insanlardan hansılarının Allah`a yönəlib şükr edənlərdən, hansılarının isə Quran əxlaqından uzaqlaşıb nankorluq edənlərdən olacaqları ortaya çıxır. Bu səbəblə dünya həyatının müvəqqəti imtahan yeri olaraq yaradıldığını qavrayan insanın bu dünyanın bəzəklərinə qarşı qısqanclıq hiss etməsi mümkün deyil.Məsələn, sırf zəngin, gözəl və ya mövqe sahibi olduğu üçün bir insana qarşı qısqanclıq hiss etməsi Quran əxlaqına uyğun deyil.Belə ki, insan Quran əxlaqını ən gözəl şəkildə yaşadığı təqdirdə Allah`ın axirətdə bütün gözəllikləri ən mükəmməl şəkildə özünə verəcəyini bilməyin hüzurunu və rahatlığını yaşayır.Lakin qədəri, təvəkkülü, dünya həyatının gerçəyini və hər şeyi yaradanın Allah olduğunu qavrayamayan insanlar isə qısqanclıq və rəqabət kimi duyğulara qapılaraq hərəkət edirlər.Bu həqiqəti bilmək mömini belə bir səhvə yol verməkdən qoruyur.

Sözü gedən gözəl əxlaq xüsusiyyətləri olsa da, iman gətirən insan qısqanclıqdan şiddətlə qaçır.Qarşısındakı müsəlmanın gözəl əxlaqına hörmətlə qibtə edir.Qibtə etməsi isə heç vaxt rəqabətə imkan verməz.Quranda bildirilən "xeyirlərdə yarışın" ayəsinin tələbi, əlbəttə ki, Allah`ın ən sevimli qulu olmaq, Quran əxlaqını ən mükəmməl şəkildə yaşayan olmaq üçün rəhmanı bir səy sərf edir.Lakin bu rəhmanı yarışın təməlində qısqanclıq və ya rəqabət hissləri yoxdur.Bu yarış insanlarla birtərəfli yarış deyil, yalnız Allah`a yaxınlaşmağı hədəfləyən yarışdır.Belə ki, bir insan özü kimi digər möminlərin də Allah`ın ən sevimli qulu olmalarını istəyir. Bunun üçün həm səmimi olaraq dua edir, həm də ixlasla cəhd edir.

Möminlər bütün yaradılmışlarla birlikdə öz acizliklərini bilirlər.Ürəkləri titrəyərək Allah`dan qorxur və Rəbbimizə qarşı olan acizliklərini dilə gətirməkdən çəkinmirlər. Ə'raf surəsində müsəlmanların bu gözəl əxlaqları bu şəkildə ifadə edilir:

De: “Mən, Allahın istədiyindən başqa özümə nə bir fayda, nə də bir zərər yetirməyə qadir deyiləm. Əgər qeybi bilsəydim, əlbəttə, (özüm üçün) xeyir artırardım və mənə pislik toxunmazdı..." (Ə'raf surəsi, 188)

Dünyəvi dəyərlərə deyil, axirətə əhəmiyyət verən bir insan heç vaxt insanlara nizamlı əxlaq göstərmir.Onlardan yaxşı olmaq, onlar arasında bir yer əldə etmək, etibar qazanmaq və ya ön plana çıxmaq üçün deyil, yalnız Allah rizası üçün cəhd edir.Bu nöqtəyə qədər izah edilənlərdən də aydın olduğu kimi, insan əgər nəfsində belə çatışmazlıq və ya zəiflik olduğunu görsə bilməlidir ki, bu onun ixlasını qıracaq və Allah`ın razılığını qazanmasına maneə olan əxlaqdır. Bədiüzzaman Səid Nursi də əsərlərində bu mövzunu dərininə təfəkkür etmiş və möminlərə yol göstərici olacaq əhəmiyyətli nöqtələrə təmas etmişdir. İxlas mövzusunu ələ aldığı risaləsində iman gətirən şəxslər arasındakı rəqabəti Bədiüzzaman bu şəkildə təsvir etmişdir:

Din və axirət işlərində rəqabət, gibtə, həsəd və qısqanclıq olmamalı və həqiqət dünyagörüşündə ola bilməz. Çünki qısqanclıq və həsədin səbəbi; bir tək şeyə çox əllər uzanmasından və bir tək mövqeyə çox gözlər tikilməsindən və bir tək çörəyi çox mədələr istəməsindən; bir-birinə zəhmət vermə olar, döyüş olar, yarış səbəbi ilə qibtəyə, sonra qısqanclığa düşərlər.Dünyada bir tək şeyə çoxlar talib olduğundan və dünyanın dar və keçici olması səbəbi ilə insanın sərhədsiz arzularını təmin etməsi üçün, rəqabətə düşürlər.Lakin… axirətdə rəqabət səbəbi deyə bir şey yoxdur və rəqabət də ola bilməz.Elə isə, axirətə aid olan saleh əməllər də rəqabət ola bilməz; qısqanclıq yeri deyil.Qısqanclıq edən ya riyakardır, saleh əməllər surəti ilə dünyəvi nəticələri axtarır və yaxud gerçək cahildir ki, saleh əməlin hara baxdığını bilmir və saleh əməlin ruhu, əsası ixlas olduğunu idrak edə bilmir. Rəqabət surəti ilə Allah`ın sevimli qullarına qarşı bir cür düşmənlik daşımaqla, Allah`ın rəhməti imkanını günahlandırır...

Ey əhli həqiqət və təriqət! Haqqa xidmət, böyük və ağır bir xəzinəni daşımaq və mühafizə etmək kimidir. O xəzinəni çiyinində daşıyanlara nə qədər qüvvətli əllər köməyə qaçsalar daha çox sevinər, məmnun olarlar. Qısqanmaq belə dayansın, çox səmimi bir söhbətlə o gələnlərin özlərindən daha çox olan qüvvətlərini və daha çox təsirlərini və köməklərini iftixarla alqışlamaq lazım gəlirkən, nə səbəblə rəqabət hissləri ilə o həqiqi qardaşlara və fədakar köməkçilərə yanaşılır və o hal ilə ixlas uzaqlaşır.(Risale-i Nur Külliyyatı 21. Lema, s. 669)

Bədiüzzaman möminlərə cənnət əxlaqında qısqanclığın və rəqabətin yeri olmadığını xatırlatmışdır.Belə ki axirətdə rəqabətin yeri yoxdursa, axirəti qazanmaq üçün edilən saleh əməllərdə də rəqabət ya da qısqanclıq olmaz.Möminlər dünya axirət bir-birlərinin dostu, vəlisi və qardaşıdırlar və hər biri də eyni məqsədə xidmət edirlər.Bir-birlərinə nə qədər dəstək olarlar, nə qədər kömək edərlərsə Allah`ın razılığını da o qədər çox qazanmış olurlar.Bu səbəblə möminə yaraşan başqasının gözəl xüsusiyyətlərindən qısqanclıq hiss edib onunla rəqabətə girmək deyil, tam əksinə onu iftixarla alqışlayıb daha da mükəmməl olmasına kömək etməkdir.Belə ki ixlasa uyğun olan da budur. Peyğəmbərimiz (səv) iman gətirənlərin arasındakı bu mənəvi birliyi, sevgi və dostluğu bu sözləri ilə ifadə etmişdir:

Müsəlmanlar tək bir adam kimidir. Onun bir üzvü xəstə olduğunda bədənin digər üzvləri də mütəəssir olar. (Risalə-i Nur Külliyyatı, Lemalar, s. 157-158)

Bədiüzzaman Səid Nursi başqa bir sözündə, möminlərin, rəqabət və qısqanclığı bir-birlərinin üstün tərəfləri ilə fəxr edərək məğlub edə biləcəklərini xatırlatmışdır. Belə bir əxlaq hər kəsin öz şəxsiyyətini bir kənara qoyub mömin birliyinin şəxsi mənəviyyatını əridəcəyini, bu vəziyyətdə də hər gözəl xüsusiyyətin əslində tək-tək hər birinə aid olacağını ifadə etmişdir:

Qardaşlarınızın qabiliyyətlərini şəxslərinizdə və üstünlüklərini özünüzdə düşünüb, onların şərəfləri ilə şükr edərək fəxr etməkdir. Təsəvvüf və təriqət əhli arasında "yox çek şeyx, yox fi'r rəsul" deyimi var. Mən sufi deyiləm. Lakin onların bu qaidəsi, bizim peşədə "yox fil ihvan" surətində gözəl bir qaidədir.Qardaşlar arasında buna "dəfəni" deyilər.Yəni bir-birində itməkdir. Yəni öz nəfsini unudub, qardaşlarının qabiliyyət və hissiyyatı ilə yaşamaqdır. Onsuz da peşəmizin əsası qardaşlıqdır.Ata ilə övlad, şeyx ilə mürid arasındakı vasitə deyil.Bəlkə həqiqi qardaşlıq vasitələridir.Olsa bir ustadlıq ortaya girir.Peşəmiz "Səmimi dostluq və qardaşlıq" olduğu üçün, meşrebimiz "səmimi dostluq və qardaşlıq"dır. Səmimi dostluq isə ən yaxın dost və ən fədakar yoldaş və ən gözəl təqdir edici yoldaş və ən xeyirxah qardaş olmağı tələb edir. Bu dostluğun ən əsas üsulu, səmimi ixlasdır. Səmimi ixlası qıran adam, bu dostluğun çox yüksək qülləsinin başından aşağı düşür. Çox dərin bir çuxura düşmək ehtimalı var. Ortada yapışacaq yer tapa bilməz. (Ramıq əl-Ehadis, (Hədislər Dəryası), Musannif: Əhməd Ziyauddin Gümüşhanevi (k. s), Tərcüməçi: Əbdüləziz Gözətkinə (k. s.), Qönçə Nəşriyyat, 236-3)

Qısqanclıq Və Rəqabət Möminlərin Gücünü Qırır

Bədiüzzaman ,hətta, möminlər arasında yaşanmasının ixtilaf zərərlərinə də toxunmuşdur. İxtilaf və rəqabət nə qədər güc qırırsa, ittifaqın da bir o qədər qüvvət təmin edəcəyini ifadə etmişdir:

"... Qəflətə və dəlalətə dalanıllar isə, həddindən artıq bir sevgi ilə bağlı olduqları mənfəətlərini qaçırmamaq və mənfəət üçün həddindən artıq bağlılıq göstərdikləri, tapınar dərəcəsində sevdikləri rəislərini və yoldaşlarını küsdürməmək üçün, zillətlərindən və namərdliklərindən, hamiyetsizliklerinden; mütləq yoldaşları ilə, hətta alçaq, xain və zərərli olsalar da, xalisanə birlik..., həm mənfəət ətrafında toplanan nə şəkildə olursa olsun ortaqları ilə samimi ittifaq edirlər. Səmimiyyət nəticəsi olaraq istifadə edirlər." (Risalə-i Nur Külliyyatı, Lemalar, s. 162)

Səid Nursinin bu sözlərindən də aydın olacağı kimi, Allah`a və axirətə inanmayan insanlar daməhz güc qazanmaq və mənfəət əldə etmək üçün rəqabəti bir kənara buraxıb bir-birləri ilə ittifaq edirlər.Mənfəətə olan bu düşkünlükləri aralarındakı rəqabət və qısqanclığı bir anda yox edir və onları səmimi dostlar edir.Bu səmimi ittifaqlarından da ümid etdikləri kimi istifadə edib çıxar əldə edirlər.

İnkar edənlər məhz mənfəət üçün belə bir güclə ittifaq edərkən, Allah`ın razılığını qazanmaq kimi yüksək bir ideala sahib möminlərin rəqabət və ya qısqanclıqdan xilas olmayıb ittifaq etmələri əlbəttə ki, mümkün deyil.Allah`ın razılığını qazanma şövqləri, nəfslərinin pıçıldadığı qısqanclığı və ya rəqabət ehtirasını rahatlıqla məhv edir.Əhəmiyyətli olan ixtilafın necə zərər verəcəyini yaxşı qavramalarıdır. Bir ayədə "Allaha və Onun Elçisinə itaət edin, bir-birinizlə mübahisə etməyin, yoxsa ruhdan düşər və zəifləyərsiniz. Səbir edin, çünki Allah səbir edənlərlədir. " (Ənfal surəsi, 46) sözləri ilə çəkişmə və ixtilafın güc itirməsinə səbəb olacağı xatırladılır.

Peyğəmbərimiz (səv) də "Bir kimsə din qardaşının ayıbını örtsə, Allah da özünü dünya və axirətdə xoş edər. "(Tecri'di Sarih:7/360; Riyazüs-Salihin: 1/284 ) şəklindəki sözü ilə müsəlmanların hər vaxt bir-birlərinin çatışmazlıqlarını tamamlamaları və səhvlərini örtmələri olduqlarını ifadə etmişdir. Əks vəziyyətdə aralarındakı mənəvi birlik ortadan qalxacaq və gücləri gedəcək.Möminlərin güclərinin getməsi isə inkar edənlərin gücünə güc qatmaq mənasını verir.Heç bir mömin məhz nəfsinin istəklərini təmin etmək üçün belə bir məsuliyyəti daşımaq istəməz.Çünki möminlərin əsl məsuliyyətləri Quran əxlaqını ən mükəmməl şəkildə yaşamaq, bu əxlaqları ilə başqalarına nümunə olmaq və onları da din əxlaqını yaşamağa təşviq etməkdir.Aydındır ki, özü daha qısqanclığı və ya rəqabət ehtirasını məğlub etməyən bir insan, belə bir məsuliyyəti gərəyi kimi yerinə yetirə bilməz.Buna görə də möminlərin gücünü qıran və inkar edənlərə güc verən rəftarlar göstərir. Bu rəftarlar nəticəsindəinsane ətrafına pis nümunə olduğu kimi, axirət üçün də ağır bir məsuliyyət daşıyır. O səbəblə bu rəftarlarını dərhal tərk etməli və gözəl əxlaqa yönəlməlidir. Çünki ixlası ancaq bu şəkildə qazanacaq və Allah`ın razılığına uyğun əxlaqa yalnız bu şəkildə çatacaq. Möminə yaraşan rəftar isə Bədiüzzamanın da ifadə etdiyi kimi, "Yaxşılıq və təqva mövzusunda köməkləşin" ayəsinə uyğun olaraq 'möminlərlə səmimi ittifaq etmək' və ixlası dəstək olmaqdır:

Əhli haqqın bu haqsız ixtilaf xəstəliyinin məlhəmi və dərmanı: "Allaha və Onun Elçisinə itaət edin, bir-birinizlə mübahisə etməyin, yoxsa ruhdan düşər və zəifləyərsiniz …" (Ənfal surəsi, 46) ayəsindəki Allah`ın şiddətlə qadağan etməsi, "Yaxşılıq və təqva mövzusunda köməkləşin" (Maidə surəsi, 2) ayəsində ictimai həyat üçün çox hikmətli olan Allah`ın əmr və prinsipləri ilə hərəkət etmək və ixtilafın İslamiyyətə nə dərəcə də zərərli olduğunu və dəlalətdə olanların, haqq yolda olanlara üstün gəlməsini nə dərəcə asanlaşdırdığını düşünüb tam bir zəiflik və acizlik ilə, o haqq yolda olanların karvanına fədakarca, səmimi qatılmaqdır; şəxsiyyətini unutmaqla ikiüzlülük və süni hərəkətlərdən xilas olub ixlası əldə etməkdir. (Ramuz əl-Ehadis, (Hədislər Dəryası), Musannif: Əhməd Ziyauddin Gümüşhanevi (k. s), Tərcüməçi: Əbdüləziz Gözətkinə (k. s.), Qönçə Nəşriyyat, 423-7)

Eqoizmi tərk etmək

Bu hissədə bir möminin ixlasını nələrin zədələyəcəyi üzərində dayandıq və nəfsin rəqabət, ehtiras, qısqanclıq, öz nəfsini möminlərin nəfsinə üstün tutma kimi xüsusiyyətlərini araşdırdıq. Nəfsin ixlası zədələyən bu kimi xüsusiyyətlərinin hamısının ardında çox daha böyük və şeytanı bir xüsusiyyəti yatır: Eqoizm. Eqoizm, insanın Allah`ın qarşısındakı acizliyini unudaraq qürurlanması, digər insanları özündən aşağı görməsi və böyüklük hissinə qapılmasıdır. Halbuki, insan çox aciz varlıqdır. Var olmaq və varlığını davam etdirmək üçün Allah`ın gücünə möhtacdır. İnsanı yoxdan var edən, ona ruh verən, saxlayan, yedirən, içirən, nəfəs aldıran və saymaqla bitirəmədiyimiz qədər çox nemət bəxş edən güc, aləmlərin Rəbbi olan Allah`dır. Bu açıq-aşkar gerçəyə baxmayaraq insanın özünü Allah`dan müstəqil bir varlıq olaraq görüb sahib olduğu xüsusiyyətlərin ya da qabiliyyətlərin özündən qaynaqlandığını sanması, əlbəttə ki, çox böyük yanlışdır.

Gerçəkdə insanın eqoizm edəcəyi, qürurlanacağı bir vəziyyət yoxdur. Allah`ın dilədiyi anda insana lütf edərək verdiyi bütün xüsusiyyətləri geri almağa qadir olması, bunun ən açıq dəlilidir. Gözəlliyindən, məlumat ya da bacarığından, zənginliyindən ya da cəmiyyətdə əldə etdiyi mövqesindən ötrü böyüklük hissi yaşayan insanların, bu xüsusiyyətlərini hər hansı səbəblə itirdiklərində nə hala gəldiklərinə zamanla hamımız şahid olmuşuq. Əgər bütün bunlar şəxslərin özlərindən qaynaqlanan mütləq xüsusiyyətlər olsaydı, bunları itirmələri də əsla mümkün olmazdı. Belə ki Allah insanların bu gerçəyi anlaya bilmələri üçün dünya həyatında bir çox çətinlik, yaşlılıq, xəstəlik kimi bir çox acizliklərlə də insanı imtahan edir.

Sahib olduqlarını özünə verənin Allah olduğunu, Oun köməyi və dəstəyi olmadan heç bir şeyə güc çatmayacağını anlayan kimsə isə, Allah`ın yaradışındakı bu hikməti görüb acizliyini anlayaraq təvazökar əxlaqa sahib olurr. Bədiüzzaman eqoizmi buraxmanın, ixlası qazanmada ən əhəmiyyətli addım olduğunu da bir sözündə bu şəkildə ifadə edir:

"Və haqqı, qərblin hücumundan qurtarmaq üçün... nəfsini və eqoizmini və səhv düşündüyü izzətini və əhəmiyyətsiz rəqabət hissini tərk etməklə ixlası qazanar, vəzifəsini layiqliyerinə yetirər. "(Risale-i Nur Külliyyatı, 20. Lema, s. 154)

Bu əxlaqın yaşanması ixlasın qazanmaq üçün lazımlıdır. Çünki eqoizm insanın Allah`ın razı olacağı rəftardan deyil də, öz nəfsindən yana rəftar göstərməsinə səbəb olur. Eqoizm insanın hər kəsdən çox özünü sevməsi, hər kəsdən çox öz mənliyinin sözünü dinləyib, hər kəsdən çox öz mənfəətlərini qorumasıdır. Belə ki bu vəziyyət çox vaxt insan üçün Allah`ın razılığının, Quran ayələrinin və ya möminlərdən gələcək olan xatırlatmaların üstündə olur. Çünki təkəbbür hissinə qapılan insan, vicdanını çöldən gələcək xatırlatmaları eşitməyə qoymur. Vicdanının səsinə qulaq asmadığı üçün hadisələr qarşısında ixlaslı davranması da mümkün deyil.

Quranda Allah eqoizmin bu təsirinə "Ona: “Allahdan qorx!”– deyildikdə, lovğalıq onu daha da günaha sürükləyər. Ona Cəhənnəm kifayət edər. Ora nə pis yataqdır!" (Bəqərə surəsi, 206) ayəsi ilə diqqət çəkmişdir. Möminə əsl yaraşan isə " İnsanların eləsi də var ki, Allahın razılığını qazanmaq üçün canını da verər. Allah Öz qullarına qarşı Şəfqətlidir." (Bəqərə surəsi, 207) ayəsi ilə bildirildiyi kimi, beləvəziyyətdə nəfsini və eqoizminikənara qoyub Allah`ın razılığından yana davranmalıdır. Allah özlərinə göndərilən elçilərə qarşı təkəbbürlənən qövmlərin uğradıqları sonu isə Qəsəs surəsində bu şəkildə bildirir:

(Qarun) dedi: “Bu mənə ancaq məndə olan biliyə görə verilmişdir”. Məgər o bilmirdi ki, Allah ondan əvvəlki nəsillərdən, ondan daha qüvvətli və daha çox (var-dövlət) yığan kəsləri məhv etmişdir? Günahkarlar öz günahları barəsində sorğu-sual olunmaz (üzlərindən tanınarlar). (Qəsəs surəsi, 78)

Eqoizmin nəticəsində nələrin itirildiyini fərq etmək

Eqoizmin ixlasa verdiyi zərərləri həyatın hər mərhələsində görmək mümkündür. Digər insanlardan daha üstün olduğu iddiasına qapılan insan, bu şəxslərdən gələn tənqid, xəbərdarlıq və ya tövsiyəyə bağlıdır. Qarşı tərəf özünün düşünmədiyi əhəmiyyətli mövzunu xatırlatsa belə, üstünlük iddiası daha güclü olduğundan insan doğruya təslim olmaq yerinə səhv də olsa öz dediyini müdafiə edir. Bu səbəbdən də ixlasdan uzaqlaşır, sanki nəfsinin əmrinə tabe olur. Halbuki, beləvəziyyətdə ixlasa uyğun , insanın haqlı olduğu mövzuda belə qarşı tərəfin sözünə uyğun gəlməsi, üstünlük arzusuna qapılmadan təslimiyyət göstərməsidir. Bunun üçün lazımlı olan isə əvvəlcə insanın eqoizmə səbəb olan mənlik duyğusunu kənarlaşdırmaq, nəfsin müdafiəsindən imtina etməkidir. Lakin o zaman Qurana uyğun rəftar göstərər. Liderlik arzusunun və eqoizmin hakim olduğu bu davranış ixlası tamamilə zədələyir.

Bədiüzzamanın "…"Bu savabı mən qazanım, bu insanlara mən doğru yolu göstərim, mənim sözümü dinləsinlər." deyə, qarşısındakı qardaşını və ciddi olaraq söhbət, gücünə, qardaşlığına və köməyinə möhtac bir şəxsə qarşı rəqabətdə olur. "Tələbələrim nə üçün onun yanına gedirlər? Nə üçün onun qədər tələbəm olmur?" deyə, eqoizmi oradan fürsət tapıb, pis bir xasiyyət olan mövqe sevgisinə meyl etdirir, ixlası qaçırır, riya qapısını açır. "(Risale-i Nur Külliyyatı, 20. Lema, s. 152) sözləri ilə ifadə etdiyi kimi, əks rəftarda insan mömin qardaşına qarşı rəqabətdə olur. Gözəl məsuliyyətəbaşqasının talib olmasını və bunu müvəffəqiyyətlə nəticələndirməsini istəməmək, bir mənalı olaraq onun əcr qazanmasını, axirəti üçün faydalı uğurlu məsuliyyət daşımasını istəməmək deməkdir. Halbuki, Qurana və ixlasa ən uyğun rəftar, digər inananların axirətlərinə də vəsilə olmaq, özü kimi onların da Allah`ın razı olacağı işlərə təşviq etməkdir.

Müsəlman özü nə qədər saleh əməlinin olmasını istəyirsə, onların da eyni şəkildə əcr qazanmalarını və axirətləri adına gözəl işlər etmələrini istəməlidir. "Bu işi edəcək ən uyğun insan mənəm", "bu işi necə yaxşı edəcəyimi görsünlər, necə üstünlüklərə sahib olduğumu daha yaxşı anlasınlar" ya da "bu işi mən boynuma götürüm ki, möminlərin gözündə yaxşı bir prestij və mövqe əldə edim" kimi düşüncələrlə xeyirli bir işi bir ehtiras mövzusu halına gətirmək ixlasa uyğun olmaz. Bunun yerinə bu işdə bir başqa möminə prioritet tanıyıb onun nə qədər üstün xüsusiyyətlərə sahib olduğunu ön plana çıxararaq gözəl əxlaq göstərməsinə şərait yaratmaqdır. Bədiüzzaman Səid Nursi eqoizm və ön plana çıxma ehtirasına həll yolu kimi belə tövsiyə etmişdir:

"Bu mühüm xəstəliyin məlhəmi və dərmanı: "Allah sevgisi" sirri ilə, haqq yoluna gedənlərə müşayiətlə fəxr etmək , arxalarından getmək və imamlıq şərəfini onlara buraxmaq və o haqq yolunda kim olursa olsun özündən daha yaxşı olduğunun ehtimalı ilə eqoizmindən imtina edib ixlası qazanmaq və ixlas ilə bir qram əməlin, ixlassız kilolar tərəfindən əməl seçim olunduğunu bilməklə, habelə məsuliyyətlərini bilərək və zərərli olan liderlik ehtirasından imtina etməklə o xəstəlikdən xilas olar və ixlası qazanar, axirətə doğru vəzifəsini haqqı ilə edə bilər. "(Risale-i Nur Külliyyatı, İxlas Risalələri, s. 45)

Səid Nursi bu sözləri ilə ixlasın əhəmiyyətinə bir daha diqqət çəkməkdə və axirət yurdunu hədəfləyən insanların eqoizm, liderlik ehtirası və rəqabət duyğusu kimi eqoist duyğularından təmizlənməli olduğunu xatırladır. Bunun üçün sözü gedən din adına ediləcək xidmət də olsa, ixlasından ötrü bunda başqa möminə prioritet tanımasının, onu ön plana çıxarmasının və onun müvəffəqiyyətləri ilə fəxr etməsinin əhəmiyyətinə diqqət çəkmişdir. Başqalarının özündən daha üstün olacağına inanıb onlara təslim olmasının ixlasa daha uyğun olacağını xatırlatmışdır.

Riyadan qaçmaq

Riyakarlıq, nəfsin insanları təşviq etdiyi Qurandan kənar əxlaq xüsusiyyətlərindəndir. Quran əxlaqı isə insana nəfsindəki bu zəifliklərdən xilas olmağı və bunların yerinə dürüstlüyü və səmimiyyəti yerləşdirməyi əmr edir. Çünki insanqəlbində saxladığı ilə çölə əks etdirdiyi rəftarının fərqliliyini və inandığı kimi hərəkət yerinə ikiüzlü rəftar göstərməsini ifadə edən riya, ixlası ortadan qaldıran bir əxlaqdır. Bir insanın beləsəmimiyyətsizliyi , içində və xaricində iki ayrı xarakter yaşatması imanı tam qavramadığını, Allah`ı gərəyi kimi təqdir etməməsini göstərir.

Allah, hər yeri əhatə edən, gizlini bilən, insanlarındüşüncələrini eşidən və hər an hər yerdə onlara şahid olandır. Bir insanın içindən keçirdiklərini gizlədib olduğundan fərqli görünməsi, bu insanın Allah`ın bu sifətlərini unutduğunun nəticəsidir. Bu insan rəftar və danışıqları ilə ətrafındakı insanları hər nə qədər məmnun etsə də Allah ürəyindəkini biləcək. Allah`ın razı olmayacağı davranış isə Ondan qorxan bir insanın çəkinməli olduğu vəziyyətdir. Bəlkə belə bir insan göstərdiyi riyakar rəftarla dünya həyatında insanların bəyənisini qazanacaq, lakin axirətdən yana heç bir qazanc əldə etməyəcək. Unudulmamalıdır ki, dünya həyatında əldə edilən mənfəətlər axirətlə müqayisə edilməyəcək qədər dəyərsiz və əhəmiyyətsizdir. Allah "…Olmaya, axirətdən daha çox dünya həyatından razısınız? Halbuki dünya həyatının keçici zövqü axirətlə müqayisədə çox dəyərsiz bir şeydir." (Tövbə surəsi, 38) ayəsi ilə insanlara bu vəziyyəti xatırlatmışdır.

Riyakar bir əxlaq göstərəninsanın rəftarları səmimiyyətsiz və sünidir. Möminlər isə Allah`ın diləməsi ilə belə xüsusiyyətləri diaqnoz edirlər. Xüsusilə də Allah`ın Özündən bir elmlə dəstəklədiyi elçiləri, ikiüzlü davranaraq əsl şəxsiyyətini gizlədən, ətrafındakılara özünü olduğundan fərqli tanıdan insanları üz ifadələrindən və danışıqlarından tanıyırlar. Lakin bəzən möminlərin arasında yoxlanılmasalar belə Allah bu şəxslərin süni və səmimiyyətsiz xarakterlərini bilir, söylədikləri hər sözü eşidir, etdikləri hər hərəkəti görür. Belə ki Allah bir Quran ayəsində bu şəkildə buyurmuşdur:

O, göylərdə və yerdə olanları bilir. Sizin gizlində və aşkarda nə etdiyinizi də bilir. Allah kökslərdə olanlardan agahdır. (Teğabun surəsi, 4)

Möminin özünü ətrafdakılara sevdirməyi üçün riyakar rəftara ehtiyacı yoxdur. Çünki insanı digər insanlara sevdirən Allah`dır. Həyatının hər anında ixlasla Allah`ın razılığını qazanan bir mömini, bütün inananlar təbii olaraq ürəkdən sevib dəstəkləyirlər. Gözəl əxlaqlı, səmimi, dürüst, ixlaslı və içi,xarici bir olan insanı sevmək möminlərin fitrətində vardır. Allah`ın razılığını qazanan möminlərin razılığını da qazanar. Lakin təkcə insanların razılığı üçün edilən bir işdə Allah`ın razılığından yana heç bir qazanc təmin edilməz.

Elə buna görədir k,i insanın nəfsinin bu cür təlqinlərinə qulaq asmaması və ixlası qazanması üçün səmimiyyətsiz olan hər cür düşüncə və rəftardan təmizlənməlidir.

Mövqe və mövqe ehtirasını tərk etmək

İnsanların yalnız Allah`ın razılığını hədəfləyərək, axirət yurdu üçün ixlasla çalışmasına maneə törədən başqa səbəb isə dünya həyatındakı mövqe,şöhrət kimi maddi dəyərlərə olan düşkünlükdür. Halbuki, maddi imkanlar, mal-mülk və ya mövqe insana axirət həyatında heç nə qazandırmır. Allah Quranın "Ey insanlar! Biz sizi kişi və qadından yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Şübhəsiz ki, Allah yanında ən hörmətli olanınız Ondan ən çox qorxanınızdır. Həqiqətən, Allah Biləndir, Xəbərdardır." (Hucurat surəsi, 13) ayəsi ilə insanlar arasında üstünlüyün olması mövqeyə görə deyil, yalnız 'təqvaya görə olduğunu bildirmişdir.

Belə insanların vəziyyətini Bədiüzzaman Səid Nursi bir sözündə belə ifadə edir:

"… Mövqe, mövqe sevgisindən gələn şöhrətpərəstlik atəşi ilə və şan, şərəf pərdəsi altında insanların sevgisini qazanmaq, diqqəti özünə cəlb etməklə eqoizmə haqq qazandırmaq və nəfsinə bir mövqe verməkdir ki, ən mühüm bir ruhi xəstəlik olduğu kimi "gizli şirk" təbir edilən riyakarlığa, eqoizmə qapı açır, ixlası zədələyir."(Risale-i Nur Külliyyatı, İxlas Risalələri, s. 45)

Mövqenin üstünlük inancı cahiliyyə cəmiyyətlərinə aid yanılmadır. İmanı qavrayan bir möminin nəfsinin bu cür istəklərinə etibar etməməli, üstünlüyü ixlasda və səmimiyyətdə axtarmalıdır. Çünki belə arzulardan təmizlənən insan dünyada qazanılacaq bütün mövqelərin üstün bir mövqeyə çatdırılacaq, gerçək qürur və şərəfin sahibi olacaq. Bu vəziyyət Quranın " Sizə qadağan olunmuş böyük günahlardan çəkinsəniz, Biz sizin təqsirlərinizdən keçər və sizi şərəfli bir keçidə (Cənnətə) daxil edərik." (Nisa surəsi, 31) ilə insanlara bildirir. Bu 'şərəfli və üstün' mövqeyə layiq olmaq üçün iman gətirənin etməli olduğu şey "Kim qüdrət (sahibi olmaq) istəsə, (bilsin ki,) qüdrət bütünlüklə ancaq Allaha məxsusdur. Gözəl söz Ona tərəf yüksəlir və onu ucaldan yaxşı əməldir…" (Fatır surəsi, 10) ayəsi ilə xatırladılan həqiqətin şüuruna çatmasıdır: İzzətin gerçək sahibi Allah`dır və insana bunu qazandıracaq olan tək şey də 'saleh yəni ixlaslı əməllər'dir.

Bədiüzzaman Səid Nursi də risalələrində bu mövzuya xüsusilə diqqət çəkmişdir. Səid Nursi, Allah`ın "… ayələrimi az bir dəyərə dəyişməyin" ayəsindəki xatırlatmasına toxunaraq axirətdə çatdırılacaq olan şərəfli və üstün mövqenin yanında dünya həyatında əldə ediləcək mövqe ya da şöhrətin nə qədər dəyərsiz olduğunu belə vurğulamışdır:

"… Ayələrimizi az bir dəyər qarşılığında dəyişməyin. Və yalnız Məndən qorxun." (Bəqərə surəsi, 41) ayəsindəki şiddətlə Allah`ın qadağan etməsinə nail olub, əbədi səadətin zərərinə mənasız, lazımsız, zərərli kədərli, özünü bəyəndirməyəçalışaraq, səmimiyyətsiz və ikiüzlü bəzi alçaq hisslərlə və kiçik mənfəətlərin xatiri üçün ixlası qırmaqla; həm bu xidmətdəki ümumi qardaşlarımızın hüququna təcavüz, həm Qurana xidmətlərinə hücum, həm də imani həqiqətlərin böyüklüyünə hörmətsizlik etmiş olarıq.(Risale-i Nur Külliyyatı, Lemalar, s. 160)

Mövqe əldə etməarzusu, insanın etdiyi əməllərdə ixlaslı olmasını mane olur və insanı səmimiyyətsizliyə vadar edir. Bu insan bir tərəfdən etdikləri ilə Allah`ın razılığını və cənnətini qazanmağı hədəflərkən, bir tərəfdən də insanlar arasında şərəf və etibar əldə edəcəyini düşünür. Bu da bilə-bilə əməllərini etibarsız etməsinə səbəb olur. İman gətirən birinin Qurandakı bu xatırlatmaları nəzərə alaraq nəfsini dünya həyatının şan-şöhrət istəklərindən təmizləyib Allah qatındakı izzət və qüruru qazanmağa çalışmalıdır. Əksində isə "Çoxluğa hərisliyiniz başınızı o qədər qatdı ki, (gömülməklə) qəbirləri ziyarət etdiniz." (Tekasür surəsi, 1-2) ayələri ilə xatırladıldığı kimi, insan nəfsinin bu istəklərilə ölümünə qədər 'ehtirasla əylənib hər şeyi unudacaq' və bunların heç bir fayda vermədiyinin fərqinə də yalnız axirətdə varacaq. Məhz nəfsinin arzularını təmin etmək üçün illərlə boş yerəçalışıb yorulmuş və axirətdə də hüsrana uğramış olacaq. Möminə yaraşan isə hələ vaxt varkən nəfsin bu pisliklərindən təmizlənib ixlası qazanması və Allah`ın razı olacağı əxlaqa çatmasıdır.

Mal və can qorxusunu tərk etmək

Nəfsin bir xüsusiyyəti də mala və cana ehtirasla bağlılıqdır. Bu səbəblə də nəfs insanları daima bu iki şeyə ehtirasla bağlanmağa təşviq edir.Lakin " Siz hökmən malınız və canınızla sınaqdan keçiriləcəksiniz" (Ali İmran surəsi, 186) ayəsi ilə də bildirildiyi kimi, mallar və canlar ehtirasla bağlanmaq üçün deyil, insanların sınanması üçün yaradılmışdır. Allah bu dünyəvi dəyərlərin arxasınca getmək yerinə, bunları Allah`ın razılığını qazanma yolunda sevgi ilə ortaya qoyanları cənnətlə müjdələmiş, böyük qurtuluş və xoşbəxtliyə də təkcə bu yolla çatacağını belə bildirmişdir:

Doğrudan da, Allah möminlərdən, Cənnət müqabilində onların canlarını və mallarını satın almışdır.(Çünki) onlar Allah yolunda vuruşub öldürür və öldürülürlər. (Bu, Allahın) Tövratda, İncildə və Quranda Öz öhdəsinə götürdüyü bir vəddir.Allahdan daha yaxşı əhdini yerinə yetirən kimdir?Elə isə sövdələşdiyiniz alış-verişə görə sevinin.Məhz bu, böyük uğurdur. (Tövbə surəsi, 111)

İnananlar bu ayənin tələbi olaraq mallarına və canlarına ehtirasla bağlanmaqdan şiddətlə çəkinməlidirlər.Heç şübhəsiz nəfsdən bununla əlaqəli təlqinlər və təşviqlər gələcəkdir.Lakin Allah`ın bu vədinin şüurunda olan müsəlmanın nəfsinə uyğun davranması mümkün deyil. Çünki dünya həyatında maldan və ya candan yana qazanacağı mənfəət, sonsuz axirət nemətləri ilə müqayisə edilməz. Bu ona görədir ki, Allah ayəsində "etdiyiniz bu alverdən ötrü sevinib müjdələşin" şəklində buyurmuşdur.İnsan dünya həyatında qazandığı maddi dəyərlərdən yalnız çox qısa müddət faydalanacaq, sonra da həm bədənini, həm də yığdığı malını ölümlə birlikdə tərk etməli olacaq.Allah`ın axirətdə verəcəkləri isə sonsuza qədər insanın qurtuluşuna və xoşbəxtliyinə vəsilə olacaq.

Bədiüzzaman Səid Nursi insanların mala vəcana olan bağlılıqlarının nə qədər boş olduğuna bu sözləri ilə toxunmuşdur:

Həm mala və cana qarşı şiddətli ehtiras göstərər… baxar ki, müvəqqəti onun nəzarətinə verilmiş o fani mal və fəlakətli şöhrət və təhlükəli və riyaya vəsilə olan o can, o şiddətli ehtirasa dəymir. Ondan, həqiqi can olan mənəvi mövqelər və haqqa yaxınlaşma dərəcələri və axirət azuqəsinə və həqiqi düşən salehi əməllərə təvəccüh edər. Pis xüsusiyyət olan keçici olan şeylərə göstərilən ehtiras isə, yanlış xüsusiyyət olan gerçək ehtirasa çevrilər …(Risaləi Nur Külliyyatı, Məktubat, s. 33)

Başqa sözündə isə mal və can dərdinə düşən şəxslərin, bunun insana bir faydası olmayacağını qavradıqlarında düşdükləri vəziyyəti bu şəkildə ifadə edir:

"… Şiddətli narahat olduğu vaxt baxar ki; o narahatlıq keçirdiyi gələcəyəyetişmək üçün əlində sənəd yoxdur. Həm ruzi cəhətində bir təəhhüd altında və qısa olan bir gələcək, o şiddətli olan narahatlığa dəymir.Ondanüzünü çevirib, qəbirdən sonra həqiqi və uzun və qafillər haqqında təəhhüd altına alınmamış bir gələcəyə təvəccüh edir. (Risale-i Nur Külliyyatı, Məktubat, s. 33)

Əks təqdirdə ,yəni can və mal qorxusu yaşadıqda insanın xalisanəürəklə Allah`a yönəlməsi, Allah`a gərəyi kimi təslim olub ixlasla hərəkət etməsi mümkün deyil. Nəfsində gizlətdiyi bu ehtiraslar onu gizli şəklidə yönləndirəcək və Allah`ın razılığından ötrü deyil, öz mənfəətlərindən yana davranmasına səbəb olacaq. Məsələn, maddi ehtiyacı olan şəxs gördüyündə ona dəstək olub infaq etməli olduğunda, o öz mənfəətlərindən yana davranacaq. Halbuki, ixlasa uyğun olan, "(Mühacirlərdən Mədinədə) əvvəl (orada) yurd salmış və iman gətirmiş kimsələr öz yanlarına hicrət edənləri sevir, onlara verdiklərinə görə qəlblərində peşmançılıq hissi duymurlar. Hətta özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tuturlar. Nəfsinin tamahından qorunan kimsələr nicat tapanlardır.." (Həşr surəsi, 9) ayəsi iləbildirildiyi kimi, ehtiyacı olsa belə insanın malını başqasına sevərək veməsidir.

Digər tərəfdən öz nəfsinin istəkləri ona Allah`ın razılığından daha əhəmiyyətli gələcəkdir. Quranın "De ki: “Əgər atalarınız, oğullarınız, qardaşlarınız, zövcələriniz, yaxın qohumlarınız, qazandığınız mallar, iflasa uğramasından qorxduğunuz alış-verişiniz və bəyəndiyiniz məskənlər sizə Allahdan, Onun Elçisindən və Onun yo-lunda cihaddan daha əzizdirsə, Allah Öz əmri ilə gəlincəyə qədər gözləyin. Allah günahkarları doğru yola yönəltməz”." (Tövbə surəsi, 24) ayəsi ilə belə seçimin Allah qatındakı qarşılığının hüsran olacağına da diqqət çəkilir. Rəbbimizin, ".(Cəhənnəmə )düşdükdə var-dövləti ona fayda verməyəcək." (Leyl surəsi, 11) ayəsi ilə də bildirdiyi kimi, malı o insanı axirətdə əzabdan qorumayacaq. Lakin "(Allahdan) ən çox qorxan isə o (Oddan) uzaqlaşdırılar. O kimsə ki, malını (Allah yolunda) verir, (günahlardan) təmizlənir. Əvəzi veriləcək nemət üçün onun heç kəsə minnəti olmaz.(O bunu) ancaq Ən Uca Rəbbinin Üzünü dilədiyindən (edər). O, mütləq razı qalacaqdır!" (Leyl surəsi, 17-21) ayələrində də bildirildiyi kimi, ixlaslı davranan sonsuz nemətlərlə mükafatlandırılacaq.

Quranda mal və can qorxusuna düşənlər ixlaslarını itirən və Allah`ın razılığından uzaqlaşan insanların vəziyyətinə də bir çox nümunə verilmişdir. Peyğəmbər özlərini Allah yolunda canları ilə döyüşməyə çağırdığında bəziləri 'güclərinin çatmadığını' (Tövbə surəsi, 42) bəziləri də 'istidə döyüşmənin özlərinə çətin gəldiyini' (Tövbə surəsi, 81) bəhanə edərək nəfslərindən yana davranıblar. Bu bəhanələri göstərərkən bəzisi Allah`ın adını xatırlayaraq həqiqətən güclərinin çatmadığına dair and içiblər.Lakin Allah bu şəxslərin yalan danışdıqlarını və bu davranışları ilə öz nəfslərini məhvə apardıqlarını bildirərək bu şəxslərin səmimiyyətsizliyini ifadə etmişdir. İxlasa uyğun olan isə;"Lakin (Allahın) Elçisi və onunla birgə iman gətirənlər malları və canları ilə cihad etdilər. Onlar üçün nemətlər hazırlanmışdır. Məhz onlar uğur qazananlardır.." (Tövbə surəsi, 88) ayəsində diqqət çəkilən saleh möminlərin rəftarlarında olduğu kimi, inananların heç bir hesab vermədən malları və canları ilə Allah`ın razılığından yanadavranmalarıdır.

Allah başqa ayəsində də möminlərdən mallarını və canlarını ortaya qoyub, Allah`ın razılığını bütün bunların qazandıracağı gəlir və mənfəətlərdən üstün tutan şəxslərin, üstünlük baxımından Allah qatında daha üstün tutulacağını bildirərək ixlas sahibi möminləri müjdələmişdir. Ayədə belə buyurulmuşdur:

Möminlərdən – üzürlülər istisna olmaqla – (evdə) oturanlarla Allah yolunda öz malları və canları ilə cihad edənlər eyni olmazlar. Allah öz malları və canları ilə cihad edənləri (evdə) oturanlardan dərəcə etibarilə üstün etdi.Allah (onların) hamısına ən gözəl nemət vəd etmişdir.Allah mücahidləri (evdə) oturanlardan böyük bir mükafatla üstün etmişdir.(Nisa surəsi, 95)

Allah`a və axirətə inanmayan insanların birliklərinin təməlində dünyəvi dəyərlərə verilən əhəmiyyət və dünyəvi mənfəətlərdən gəlir əldə etmə istəyi dayanır.Bu şəxslər bir yerdə olanda qarşılıqlı mənfəətə razılaşırlar, tərəflər qarşılıqlı bir-birlərinə dəstək olur və beləcə müştərək mənfəətlər əldə etməyə çalışırlar.Bu ittifaqa daxil olan şəxslər birliklərinin qarşılıqlı güvən və ya dostluğa dayanmasını və hər nə qədər dilə gətirilməsə də bu ittifaqın bəzi şərtlər altında olduğunu bilirlər.Tərəflərdən biri mənfəət əldə edə bilməyəndə, ittifaq da aradan götürülür.Bu şərtlər daxilində digər şəxslərin çətin vəziyyətdə qalması və ya dəstəyə ehtiyacı olması digər tərəfin maraqlandırmaz.Çünki qurulan bu ittifaq yalnız güc birliyindən və mənfəət üçün qaynaqlanır.Bu səbəbdən də gəlir yox olduğunda birliyin pozulması da son dərəcə təbiidir. Allah`ın "…Onların öz aralarındakı düşmənçilik isə çox kəskindir. Sən onların həmrəy olduğunu güman edirsən, halbuki onların qəlbləri dağınıqdır. Bu ona görədir ki, onlar ağlı kəsməyən adamlardır." (Həşr surəsi, 14) ayəsi ilə insanlara xəbər verdiyi kimi, inkar edənlər hər nə qədər həmrək görünsələr də təməldə dağılmış vəziyyətdədirlər.

Bu səbəblə inkar edənlər arasındakı bu birlik hər zaman dağılmağa məhkumdur.Dünya üzərində insanlar arasında həqiqi birlik, həqiqi dostluq və ittifaq təmin edəcək yeganə güc vardır, o da imandır.Hesab günündən qorxan iman sahibləri bir yerə gələrək, dünyada başlayıb axirətdə də sonsuza qədər davam edəcək möhkəm ittifaqın təməlini qoyurlar. Bir-birlərini heç bir gəlir və ya mənfəət gözləmədən, xalis niyyətlə və yalnız Allah rizası üçün sevir, Allah rizası üçün dost olur və Allah rizası üçün birlik olurlar. Təməli ən möhkəm qaynağa, Allah sevgisinə və Allah qorxusuna dayanan bu birliyin pozulması, dağılması Allah`ın diləməsi xaricində heç vaxt mümkün olmaz.

İman gətirənlər, "Şübhəsiz ki, Allah möhkəm bir divar kimi səf-səf düzülüb Onun yolunda vuruşanları sevir." (Səff surəsi, 4) ayəsində verilən nümunədəki kimi, bir-birlərinə birləşib sanki yıxılmaz bir bina kimi aşılması qeyri-mümkün qüvvə meydana gətirirlər. Başqa ayədə "…Allahla qarşılaşacaqlarını yəqin bilənlər isə dedilər: “Neçə-neçə az saylı dəstələr Allahın izni ilə çox saylı dəstələrə qalib gəlmiş-dir!” Allah səbir edənlərlədir." (Bəqərə surəsi, 249) sözləri ilə ifadə edildiyi kimi, ürəklərindəki bu iman və ixlasla az olsalar belə, milyonlara qalib gələcək bir şövq və iradə qazanırlar. İxlasa daim dəstək olmalarından ötrü Allah`ın köməyini və dəstəyini qazanırlar. Allah`ın "… Möminsinizsə, üstün olacaqsınız." (Ali İmran surəsi, 139) ayəsi ilə bildirdiyi kimi, sirri bildikləri üçün kimsənin keçə bilmədiyi, nifaq salıb dağıda bilmədiyi, bir-birinə küsdürə bilmədiyi, şübhələndirib gücünü qıra bilmədiyi müqavimət və qüvvə göstərirlər. Bu birliyi yaradanşəxslərin hər biri Allah`dan qorxub çənirlər.Quran ayələrinə tamamilə təslim olurlar. Allah`dan başqa heç kimin razılığını axtarmır, Allah`dan başqa heç kimdən qorxmadıqları üçün də hər biri tək bir ordu kimidirlər.

Təsanütlərinin səbəbi ixlaslarıdır

Öz aralarındaisə böyük ixlasla Allah`ın razılığını axtardıqları üçün heç vaxt mübahisə, anlaşılmazlıq və ya ixtilaf yaşamırlar. Çünki Allah`ın sözü birdir, Quran ayələri aydındır.Bütün inananların Qurana təmənnasız uyğun gəldiyi və hər vaxt Allah`ın razılığını qazanmaq üçün davrandığı mühitdəuyğunlaşma və nizam meydana gəlir. Hər kəs ixlasla Allah`a, Qurana və Peyğəmbərimiz (səv)ın sünnəsinə itaət etdiyi üçün bütün işləri asanlıqla həll olur. Öz mənfəətlərinə zidd olaraq hər biri də dinin və inananların mənfəətlərindən yana davrandıqları və hər zaman qardaşlarının nəfslərini özlərinkindən üstün tutduqları üçün mükəmməl bir tesanüt, birlik və həmrəylik meydana gəlir. Bu birliyin meydana gəlməsi üçün müsəlmanların hər vaxt bir yerdə olmaları da lazım deyil. Əhəmiyyətli olan bir-birlərindən nə qədər uzaq olsalar da, hansı dili danışıb və hansı ölkədə yaşasalar da iman gətirənlərin sarsılmayacaq bir mənəvi birlik meydana gətirmələridir.

Bu şəxslər sonsuz axirət yoldaşları olmağa niyyət etdiklərindən dərin sevgi, hörmət və sədaqətlə bir-birlərinə bağlanırlar.Buna görə də əsla rəqabətə ya da ixtilafa imkan vermirlər.Hər nə qədər çətinliklə qarşılaşsalar da, Allah qorxularından və ixlaslarından ötrü əsla zəifliyə və iradəsizliyə qapılmazlar.Birində bir qüsur olarsa, başqasının imanı və ixlası onu da o vəziyyətdən çıxarar.Daima bir-birlərinə yaxşılığı əmr edib, pislikdən uzaqlaşmağa çağırdıqları üçün getdikcə imanları güclənir, ixlasları və qüvvələri artır. Məqsədləri, səyləri və duaları həmişə eyni olan ixlas sahiblərinin bu sarsılmaz güc və qüvvələrini Bədiüzzaman Səid Nursi bir sözündə belə bir nümunə ilə dilə gətirmişdir:

… Çünki necə ki insanın bir əli digəri ilə rəqabət etməz, bir gözü digərini tənqid etməz, dili qulağına etiraz etməz, ürək ruhun ayıbını görməz..bəlkə bir-birinin nöqsanını tamamlayar, qüsurunu örtər, ehtiyacına kömək edər, vəzifəsinə kömək edər; əks halda o bədəni insanın həyatı söndürər, ruhu qaçar, cisimi də dağılar. Həm necə ki bir fabrikin çarxları bir-birilə rəqabət etməz, bir-birinin qabaqlamağa çalışmaz, bir-birinin qüsurunu görərək şövqünü qırmaq məqsədilə tənqid etməz.Bəlkə bütün üstünlükləri ilə, bir-birinin hərəkətini ümumi məqsədə istiqamətləndirmək üçün kömək edərlər, həqiqi bir həmrəylik və bir-birlik ilə yaradılış məqsədlərinə doğru gedərlər.Əgər zərrə qədər bir hücum, bir zorbalıq qarışsa; o fabriki qarışdıracaq, nəticəsiz buraxacaq.Fabrik sahibi də o fabriki tamamilə dağıdacaq.Ey Risale-i Nur tələbələri və Quranın xidmətçiləri! Sizlər və bizlər elə bir insanı kamil adına layiq bir şəxsi mənəvinin üzvləriyik..və sonsuz həyat içindəki əbədi xoşbəxtliklə nəticə verən bir fabrikin çarxları hökmündəyik.. və sonsuz təhlükəsizlik olan cənnətə Məhəmmədin ümmətini (s.ə.s.) çıxaran bir Rəbbani gəmidə işləyən xidmətçilərik.(Risale-i Nur Külliyyatı, 21. Lema, s. 668-669)

Bədiüzzamanın verdiyi bu nümunə möminlərin arasındakı birliyin aydın olması baxımından olduqca əhəmiyyətlidir.İxlaslarını zədələyəcək hər cür rəftardan təmizləndiklərinə görə eyni zavodun çarxlarının birlikdə nəhəng güc meydana gətirməsi kimi, onlar da qırılmaz mənəvi qüvvə qazanırlar.

Bədiüzzamanın möminlərin ixlas sirrinə bələd olmaqlanecə qüvvə artırdıqlarını izah edən başqa sözündə isə belə bir nümunə vermişdir:

Əlbəttə dörd fərddən min yüz on bir mənəvi qüvvə təmin edən ixlas sirrini qazanmaqla, həmrəyliyə və həqiqətə inanmağa möhtacıq və məcburuq.Bəli üç əl birləşməzsə, üç qiyməti var. Rəqəmlərin sirri ilə birləşsə, yüz on bir qiymət alar. Dörd dəfə dörd ayrı-ayrı olsa, on altı qiyməti var. Əgər qardaşlıq sirri və birlik məqsədi və birləşmə vəzifəsi ilə bərabər gəlib bir xətt üstündə çiyin çiyinə versələr, o vaxt dörd min dörd yüz qırx dörd qüvvət və qiymətində olduğu kimi..həqiqi ixlas sirri ilə, on altı fədakar qardaşların qiymət və qüvvəti mənəviyyatı dörd mindən keçdiyinə, bir çox tarixi hadisəyə şahidlik edir.

Bu işin sirri budur ki: Həqiqi, səmimi birlikdə hər bir fərd, digər qardaşların gözü ilə də baxar və qulaqları ilə də eşidə bilər. Guya on gerçək birləşmiş insanın hər biri iyirmi gözlə baxır, on ağılla düşünür, iyirmi qulaqla eşidir, iyirmi əllə işləyir kimi mənəvi qiyməti və qüvvətləri vardır.(Risale-i Nur Külliyyatı, 21. Lema, s. 669)

İxlasın qazandırdıqları

İxlas, iman gətirənlərə həm dünyada, həm də axirətdə sonsuz nemətlərə çatmaları üçün verilən böyük qüvvədir.Bədiüzzamanın da söylədiyi kimi, "mühüm bir əsas, ən böyük qüvvət, ən əhəmiyyətli dayaq nöqtəsi, ən yüksək xarakter və ən saf qulluq"dur.Dünya və axirət həyatındakı nemətlərin ən böyüyü heç şübhəsiz Allah`ın razılığıdır.

Allah`ın razılığını və məmnuniyyətini qazanmağın sirri isə ixlasdır. Allah, " De: “Sizə bunlardan daha yaxşısı barədə xəbər verimmi? Allahdan qorxanlar üçün Rəbbi yanında (ağacları) altından çaylar axan, içində əbədi qalacaqları Cənnət bağları, pak zövcələr və Allahın rizası vardır”. Allah qullarını görür." (Aliİmran surəsi, 15)" ayəsi ilə qorxub çəkinənlər üçün axirətdə ən xeyirli qarşılıq Allah`ın razılığının olduğunu müjdələmişdir ki, möminlərin dünyadakı səylərinin son hədəfi də budur.

Bir sıra ayədə isə Rəbbimiz, Allah`a və axirət gününə iman gətirib etdiyi əməlləri Allah qatında yaxınlaşmağa və elçinin dua və bağışlama diləklərinə bir yol kimi ixlas sahiblərini və müttəqiləri rəhmətinə və cənnətinə qovuşduracağını müjdələmişdir. Ayələrdə belə buyurulur:

Bədəvilərdən eləsi də vardır ki, Allaha və Axirət gününə inanır, xərclədiyini Allah dərgahında yaxınlıq və Peyğəmbərin dualarına nail olmaq üçün vasitə sayır.Həqiqətən də, bu, onlar üçün yaxınlaşmağa bir vasitədir.Allah onları Öz mərhəmətinə qovuşduracaqdır.Həqiqətən, Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir.Dində hamını ötüb keçən ilk mühacirlərə və ənsarlara, həmçinin yaxşı işlər görməkdə onların ardınca gedənlərə gəlincə, Allah onlardan razıdır, onlar da Ondan razıdırlar.(Allah) onlar üçün (ağacları) altından çaylar axan, içində əbədi qalacaqları Cənnət bağları hazırlamışdır.Bu, böyük uğurdur.(Tövbə surəsi, 99-100)

Cənnət müttəqilərə yaxınlaşdırılacaq, (onlardan) uzaqda olmayacaqdır. Budur sizə vəd edilən (Cənnət!) O, hər bir (tövbə edib) (Allaha )üz tutan, (Onun əmrinə) riayət edən,Mərhəmətli (Allahdan) (Onu) görmədən qorxan və (Allaha) yönəlmiş qəlblə gələn kimsələr üçündür. (Qaf surəsi, 31-33)

Həm kişilərdən, həm də qadınlardan mömin olaraq yaxşı işlər görənlər Cənnətə girərlər və onlara xurma çərdəyinin qırıntısı qədər haqsızlıq edilməz.. (Nisa surəsi, 124)

Dünyada gözəl həyat

Allah sonsuz axirət nemətləri ilə yanaşı, dünyada da ixlas sahiblərinə çox gözəl cavab verir. "..“Şübhəsiz ki, Allah istədiyini sapdırır. (Tövbə edib Ona) üz tutan kimsəni isə doğru yola yönəldir.." (Rə'd surəsi, 27) ayəsində də bildirdiyi kimi, Allah Özünə şəriksiz yönələnə kömək edir və onu dümdüz yola çatdırır. Yenəbaşqa bir ayədə isə Allah ixlas sahiblərinə olan dəstəyini və köməyini belə bildirmişdir:

"Allah, Onun rizasını arayan şəxsləri (bu Kitabla) əmin-amanlıq yollarına yönəldir, onları Öz izni ilə zülmətlərdən nura çıxarır və düz yola yönəldir." (Maidəsurəsi, 16)

Rəbbimiz ixlas sahiblərinə dünyada da saysız nemətlər bəxş edir.Onları inkar edənlərin gərgin, çətin və bərəkətsiz həyatlarından uzaqlaşdırır. Allah`ın Quranda, "Mömin olaraq yaxşı iş görən kişi və qadınlara əlbəttə gözəl həyat bəxş edəcək və etdikləri ən yaxşı əməllərə görə onları mütləq mükafatlandıracağıq.." (Nəhl surəsi, 97) ayəsi ilə də bildirdiyi kimi, onları gözəl həyatla yaşadır. Şəriksiz Allah`a yönələn insan dünyanın bütün çətinliklərindən və kədərlərindən uzaqlaşır. Yalnız Allah`dan qorxduğu üçün təvəkküllü, dinc, güvən dolu həyatı olur.Qınayanın qınamasından qorxmadığı üçün dünya həyatına dair heç bir narahatlığı yoxdur.Təkcə Allah`ın razılığını hədəflədiyi üçün heç kimin onu ələ salması, gərginlik yaratması mümkün deyil. Yalnız axirəti hədəflədiyi üçün dünya həyatının mal-mülkü onun kefini pozmaz.Nə malını, mülkünü artırmaq, nə də onları itirmək bu insanı qorxuya, narahatlığa salmaz.Hər vaxt təslimiyyətli, təvəkküllü, etidallı, müşfiq, səbirli və təvazülüdür.

İxlas və səmimiyyətlə edilən işlərdə, insanların razılığı, dünyəvi meyarlar və yaliderlik ehtirası kimi mövzular hədəflənmədiyi və yalnız Allah`ın razılığı axtarıldığı üçün nəticə həmişə bərəkətli olur. Çünki "Allah sizlərdən iman gətirib yaxşı işlər görənlərə vəd etmişdir ki, özlərindən əvvəlkiləri varislər etdiyi kimi onları da yer üzünün varisləri edəcək, möminlər üçün onların Özünün bəyəndiyi dinini möhkəmləndirəcək və onların qorxusunu sonra arxayınçılıqla əvəz edəcəkdir. Onlar Mənə ibadət edir və heç nəyi Mənə şərik qoşmurlar. Bundan sonra küfr edənlər – məhz onlar fasiqlərdir." (Nur surəsi, 55) ayəsi ilə də bildirildiyi kimi, Allah Özünə şirk qoşulmadığında, insanların razılığından, dünyəvi gəlir istəməkdən təmizlənib şəriksiz Allah`a yönəldikdə, möminləri mütləq müvəffəqiyyətə çatdıracağını vəd etmişdir.

Nəticə

Allah "Qüdrət və bəsirət sahibi olan qullarımız İbrahimi, İshaqı və Yəqubu da yada sal! Biz onları Axirət yurdunu sadiq ürəklə andıqlarına görə seçdik." (Sad surəsi, 45-46) ayələri ilə möminlərə hz. İbrahim, hz. İshak və hz. Yaqubu nümunə göstərmişdir. Həmçinin "Kitabda Musanı da xatırla! Həqiqətən o, seçilmiş bir elçi və peyğəmbər idi." (Məryəm surəsi, 51) ayəsi ilə də hz. Musanın ixlasın sirrinə çatanlardan olduğuna diqqət çəkmişdir. Bizlərə lazım olan isə Allah`ın elçilərindəki bu yüksək əxlaq üzərində detallı düşünmək və onlar kimi ixlas sahibi qullar olmaq üçün cəhd etməkdir.

Lakin Quranda qəlb gözləri korlaşıb qulaqları karlaşanların Allah`ın ayə və xatırlatmalarından nəsihətlənməyəcəkləri bildirilir. Əsl möminlər isə ayədə də bildirildiyi kimi, "…Onlara Rəbbinin ayələri xatırlandığı zaman o ayələrə qarşı kar və kor kimi davranmazlar." (Furqan surəsi, 73) Allah`dan qorxub çəkinənlər Quran ayələrindəki hikmətləri görür, onlardan öyüd alır və ixlasa çatırlar. O halda Allah`ın bu xatırlatmasına qarşı möminlərin laqeyd qalmaları mümkün deyil. Əgər bu günə qədər ixlasın əhəmiyyətini düşünməsə də, insanın qısa müddət ərzində niyyətini yenidən təzələməsi ixlası qazanması üçün kifayətdir.Bu niyyət dəyişikliyi Allah`ın icazəsi ilə o andan sonra ediləcək əməlləri saleh əmələ çevirib bu insanı Allah qatında 'yaradılmışların ən xeyirlilərindən' olma şərəfinə çatdırar.

Əks təqdirdə, yəni insanın Allah`ın razılığı üçün etdiyi əməllərinə dünya mənfəətlərini də qataraq çirkinləşdirməsi vəazca iradə ilə ixlası qazanmaq varkən əməllərini etibarsız etməsi böyük ağılsızlıqdır. Bu insan bəlkə illərlə gecə-gündüz demədən çalışacaq, özünü doğru yol üzərində düşünəcək, ancaq ixlası qazanmaq üçün çalışmadığı üçün Allah`a yönələn qullardan olmayacaq. Kəhf surəsində bu insanların vəziyyəti belə bildirilir:

De: “Sizə əməlləri baxımından ən çox ziyana uğrayanlar barəsində xəbər verimmi? O kəslər haqqında ki, onların dünya həyatındakı səyləri boşa çıxmışdır. Çünki onlar özlüyündə yaxşı işlər gördükləri gümanında idilər." (Kəhf surəsi, 103-104)

Lakin insan, geriyə dönüb baxdığında dünya həyatında keçirdiyi o qədər ildən tək bir iz belə qalmadığını görəcək.Nə təqdirlərini qazanmağa çalışdığı insanlar, nə arxasına düşdüyü dünyəvi ideallar, nə nəfsi, nə eqoizmi, nə də ixlasını qırmaq üçün özünü aldadan şeytan yanında olmayacaq.Şəriksiz Allah`a yönəlmədiyi, imanına, xidmətinə, ibadətlərinə əlavələr qataraq ixlasını zədələdiyi üçün Allah`ın hüzurunda tək başına, köməksiz qalacaq. Allah dünya həyatının necə böyük aldanış olduğunu Hədid surəsində bu şəkildə bildirir:

Bilin ki, dünya həyatı oyun və əyləncə, bəzək-düzək, bir-birinizin yanında öyünmək, var-dövləti və oğul-uşağı çoxaltmaq istəyindən ibarətdir.Bu elə bir yağışa bənzəyir ki, ondan əmələ gələn bitki əkinçiləri heyran edir.Sonra o quruyur və sən onun sapsarı olduğunu görürsən.Sonra isə o çör-çöpə dönür. (Kimisini) axirətdə şiddətli əzab, (kimisini də) Allah`dan bağışlanma və razılıq gözləyir. Dünya həyatı isə aldadıcı ləzzətdən başqa bir şey deyildir.. (Hədid surəsi, 20)

İxlası qazanmaq üçün çalışmayıb, Qurana uyğun yaşamadığı üçün bir çox insanla müqayisədə daha çox işlədiyi halda bütün etdiklərinin boşa getdiyini görməkmi, yoxsa niyyətini, ürəyini və vicdanını təmiz tutmaqla, könüldən Allah`a yönəlib Ona sarılmaq və Ondan başqa kimsənin razılığını güdməməklə 'qırılmaz əcrə' qovuşub, 'yaradılmışların ən xeyirlilərindən' olmaqmı? Əlbəttə ki, ikinci variant Allah`ı sevən, Onun dostluğunu istəyən və Ona qovuşmağı ümid edən birinin təmənnasız seçəcəyi tək variantdır.

Buna görə də biz də bu kitab ilə Allah`ı sevən, Onun dostluğunu axtaran və Ona qovuşmağı ümid edən bütün səmimi iman əhlini, qurtuluşun sirrini ixlasda axtarmağa dəvət edirik.Çünki Bədiüzzamanın sözlərində də yer verdiyi kimi, ixlasla edilən bir əməl, ixlassız olaraq edilən minlərlə əməldən daha qiymətlidir.Bunu da unutmayın ki, əgər niyyətiniz xalis, əməliniz saleh isə Allah rizası üçün etdiyiniz ən kiçik əməl belə Allah qatında itməyəcək. Çünki ayələrdə, "Rəbbiniz ürəklərinizdə olanları çox yaxşı bilir..." (İsra surəsi, 25) "...Allah müttəqiləri tanıyır." (Ali İmran surəsi, 115) buyurulmuşdur.